Με όρθια πέντε μόνο σπίτια – πέντε τρόπαια θυσίας και δόξας – το Μεσολόγγι έμεινε στα χέρια των Τούρκων από τις 12 Απριλίου 1826, που έκανε την τελευταία ανατίναξη στον Ανεμόμυλο ο Επίσκοπος Ιωσήφ Ρωγών , μέχρι τις 2 Μαΐου 1829 που υπογράφηκε η συνθήκη απελευθέρωσης της πόλης.
Μιά συνθήκη αξιοπρεπούς αποχώρησης των εξακοσίων περίπου Οθωμανών από το Μεσολόγγι που υπέγραψαν από πλευράς Ελλήνων ο Γεώργιος Βαρνακιώτης και ο Ιωάννης Παπαρρηγόπουλος και από πλευράς Τούρκων ο Μουσταφά Κρητικός.
Στη συνέχεια, με πρώτο Φρούραρχο της πόλης τον Λάμπρο Κουτσονίκα, η σπάθη του οποίου περιλαμβάνεται στα κειμήλια – εκθέματα του Ιστορικού μας Μουσείου, άρχισε η επιστροφή των εναπομεινάντων ξεριζωμένων Μεσολογγίτικων οικογενειών από τον Κάλαμο, την Πάτρα, το Ναύπλιο και των άλλων τόπων της προσφυγιάς.
Η πόλη που αντίκρισαν ήταν ένα πραγματικό ερείπιο.
Όμως η αγάπη τους γι΄αυτή τους έδωσε την δύναμη να μαζέψουν τα συντρίμμια της ψυχής τους, να σκεπάσουν τις πικρές αναμνήσεις και να στήσουν ξανά το Μεσολόγγι της καρδιάς τους που με αυταπάρνηση είχαν τα προηγούμενα χρόνια υπερασπιστεί.
πηγή : Κέντρο Λόγου και Τέχνης-Μουσείο “Διέξοδος”
