Ο θαυμαστός μικρόκοσμος των Εχινάδων και του εσωτερικού αρχιπελάγους του Ιονίου

Κώστας Παπακωνσταντίνου / astakos-news.gr

Γεωγραφία: τα πολύπλοκα συμπλέγματα
Το εσωτερικό αρχιπέλαγος του Ιονίου διαχωρίζεται από την ανοιχτή θάλασσα με ένα ‘τείχος’ που σχηματίζουν η Λευκάδα, η Ιθάκη και η Κεφαλονιά. Μέσα σε αυτό τον ιδιαίτερο νησιωτικό μικρόκοσμο περιλαμβάνονται δύο διακριτά συμπλέγματα:

Χάρτης των Εχινάδων από τη Βικιπαίδεια
1. Οι Εχινάδες, το Νοτιοανατολικό σύμπλεγμα, οι αρχαίες Θόες νήσοι, που αποτελούνται από περίπου 20 ακατοίκητες νησίδες δίπλα στην ακτή της Ακαρνανίας, από τις εκβολές Αχελώου μέχρι τον Αστακό. Η νοτιότερη των Εχινάδων, η Οξειά, δεσπόζει στην είσοδο του Πατραϊκού. Η μεγαλύτερη, ο Πεταλάς, είναι σχεδόν ενωμένη με τη στεριά. Οι Νότιες – Κεντρικές Εχινάδες (Μάκρη, Βρόμονας και Μόδια) είναι πιο «πελαγίσιες» νησίδες, ενώ οι Βόρειες (Δρακονέρα, Προβάτι, Ποντικός κ.λπ.) θυμίζουν περισσότερο προέκταση της γειτονικής ακτής του Ξηρομέρου.

2. Το Βορειοδυτικό Σύμπλεγμα, η αρχαίες νήσοι των Ταφίων, όπου περιλαμβάνονται τρία κατοικημένα νησάκια η Καστός, ο Κάλαμος και το Μεγανήσι και περίπου 12 ακατοίκητες νησίδες. Το Μεγανήσι βρίσκεται «κολλητά» στη Λευκάδα και είναι ένα φιλικό τοπίο με δαντελωτές ακτές. Αντίθετα, ο Κάλαμος είναι ένας μεγαλόπρεπος μακρόστενος ορεινός όγκος μέσα στη θάλασσα, μια φυσική συνέχεια των Ακαρνανικών βουνών. Από τις νησίδες ξεχωρίζει η Άτοκος, με το επιβλητικό της παρουσιαστικό – σημείο αναφοράς στην περιοχή, ορατή από παντού. Να σημειώσουμε και τις νησίδες ανάμεσα στο Μεγανήσι και το Νυδρί, στις οποίες περιλαμβάνεται και ο Σκορπιός. Εδώ μέσα επικρατούν συνθήκες «λίμνης», αφού πρόκειται για ένα «έξτρα κλειστό» μίνι-αρχιπέλαγος μέσα στο αρχιπέλαγος.
Πρόκειται για μια περιοχή με ιδιαίτερα πολιτιστικά και οικολογικά χαρακτηριστικά επειδή συνδυάζει την απομόνωση των μικρών νησιών με την άμεση γειτνίαση με την ηπειρωτική Ελλάδα. Δηλαδή υπάρχει ταυτόχρονα ησυχία και εύκολη πρόσβαση – τουλάχιστον για τα πουλιά και τους ανθρώπους.

Οικολογική ιδιαιτερότητα: νησίδες μαζί με υγρότοπους και βουνά
Τα δύο συμπλέγματα του εσωτερικού αρχιπελάγους του Ιονίου
Ένα τέτοιο δαιδαλώδες σύμπλεγμα νησιών είναι ιδανικό για φώκιες, θαλασσοπούλια, μερικά ακόμη είδη των μικρών νησιών και, φυσικά, για τη θαλάσσια ζωή. Η περιοχή με το όνομα «Εσωτερικό Αρχιπέλαγος Ιονίου» είναι προστατευόμενη και περιλαμβάνεται στο δίκτυο Natura-2000 ως μία από τις κορυφαίες για τη φώκια σε εθνικό επίπεδο, ενώ είναι η πιο σημαντική για το Θαλασσοκόρακα στο Ιόνιο και πολύ σημαντική για κητώδη και άλλα θαλασσινά είδη.

Υπάρχει όμως κάτι παραπάνω από το νησιωτικό στοιχείο: τα νησάκια αυτά βρίσκονται πολύ κοντά στην ηπειρωτική ακτή και, μάλιστα, δίπλα σε δύο πολύ σημαντικούς βιοτόπους: το σύμπλεγμα υγροτόπων Μεσολογγίου – Αιτωλικού – εκβολών Αχελώου και τα Ακαρνανικά όρη. Έτσι, εκτός από τα είδη των νησιών, συναντούμε εδώ πουλιά των υγροτόπων (π.χ. ερωδιοί, χαλκόκοτες) και των βουνών (π.χ. αετοί, ακόμη και πετροπέρδικες). Γι αυτό και πολλές από τις νησίδες είναι επίσης Ζώνες Ειδικής Προστασίας για την ορνιθοπανίδα, ενώ οι κεντρικές και νότιες Εχινάδες περιλαμβάνονται και στο Εθνικό Πάρκο Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου – Αιτωλικού – εκβολών του Αχελώου.

Τα στεριανά αυτά πουλιά βρίσκουν στις νησίδες ασφάλεια για να φωλιάσουν (το καλοκαίρι) και να κουρνιάσουν (το χειμώνα). Χρησιμοποιούν τις νησίδες ως ορμητήριο από όπου πηγαίνουν για να τραφούν στις λιμνοθάλασσες, τους βάλτους και τα βουνά. Ορισμένα αρπακτικά κάνουν το αντίθετο: φωλιάζουν στα βουνά και επισκέπτονται τις νησίδες για να κυνηγήσουν πουλιά και αγριοκούνελα. Αυτό το συνεχές πήγαινε – έλα ανάμεσα στις νησίδες και τη στεριά, και το «πάντρεμα» νησιωτικών και στεριανών οικοσυστημάτων αποτελεί το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αυτού του μικρού αρχιπελάγους. Μόνο εδώ μπορείς να δεις φώκια κάτω από το στέκι του χρυσαετού…

Ιστορία: γεωγραφικά στο Ξηρόμερο, διοικητικά στα Επτάνησα
Ο αείμνηστος Γιάννης Ρογδάκης, ο πρόωρα χαμένος πρώτος πρόεδρος του Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου της Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου – Αιτωλικού, αγαπούσε την περιοχή των εκβολών του Αχελώου. Συχνά μίλαγε για τον αρχαίο μύθο κατά τον οποίο οι Εχινάδες ήσαν ερωμένες του Αχελώου και αυτός προσπαθούσε να τις «ξαναμαζέψει» μία – μία. Όπως συμβαίνει συχνά με τους αρχαίους μύθους, η ιστορία σχετίζεται με πραγματικά φαινόμενα: με τις προσχώσεις του, ο ποταμός προεξέτεινε γρήγορα το Δέλτα του προς τη θάλασσα, έφτανε και εγκλώβιζε ένα – ένα τα νησάκια, ενσωματώνοντάς τα στη στεριά. Τουλάχιστον δέκα πρώην νησίδες του αρχιπελάγους είναι πλέον βραχώδεις λόφοι στην πεδιάδα του Αχελώου από το Αιτωλικό μέχρι το Βαλτί. Τελευταία που ενώθηκε ήταν το Διόνι, ακριβώς βόρεια των εκβολών (δεν λογαριάζεται, πλέον, ως νησίδα), ενώ ο Πεταλάς, λιγάκι πιο βόρεια, είναι «στο τσακ», αλλά χωρίζεται ακόμη από τη στεριά με ένα ρηχό θαλάσσιο λασπότοπο (αυτός «μετρά» ακόμη ως μια από τις Εχινάδες). Πάντως, σήμερα, τα άφθονα φερτά υλικά του Αχελώου έχουν πλέον εγκλωβιστεί στον πυθμένα των φραγμάτων (Στράτος, Καστράκι, Κρεμαστά, για την ώρα …) και η επέκταση της στεριάς προς τις νησίδες έχει σταματήσει.

Ο Γιάννης, αναφερόταν συχνά και σε ένα σημαντικό ιστορικό γεγονός που έλαβε χώρα στις Εχινάδες. Μια φορά, μιλώντας σε έναν Ισπανό διπλωμάτη που επισκεπτόταν την περιοχή για καταδύσεις, τον προέτρεψε να βουτήξει κοντά στην Οξειά χαριτολογώντας: «αν είστε τυχερός, μπορεί να βρείτε και το δαχτυλίδι που φορούσε στο χέρι του ο Θερβάντες…». Ως γνωστόν, ο μεγάλος Ισπανός λογοτέχνης είχε λάβει μέρος στη ναυμαχία της Ναυπάκτου, όπου είχε χάσει το χέρι του… Η ναυμαχία της «Ναυπάκτου» (7 Οκτωβρίου 1571) δεν είχε καμία σχέση με τη σημερινή Ναύπακτο. Έγινε στις Νότιες Εχινάδες.

Η ναυμαχία εκείνη σχετίζεται, έστω και έμμεσα, με το σημερινό ιδιόμορφο διοικητικό καθεστώς αυτών των νησίδων. Η οριστική ήττα του στόλου των Οθωμανών σταμάτησε την επέκτασή τους πιο Δυτικά. Τα νησάκια αυτά έγιναν επί αιώνες το σύνορο Ανατολής – Δύσης (καταφύγιο για τους κατατρεγμένους επαναστάτες της Στερεάς) και ενσωματώθηκαν στην Ελλάδα μαζί με τα Επτάνησα το 1864. Ακόμη και σήμερα, όλες οι Εχινάδες ανήκουν στο Νομό Κεφαλληνίας παρόλο που δεν έχουν λειτουργική σχέση με αυτό το Νομό – μετά βίας είναι ορατές από την Ιθάκη. Αντίθετα, μερικές απέχουν λίγες μόνο εκατοντάδες μέτρα από την Αιτωλοακαρνανία. Λειτουργική σχέση με την Ιθάκη έχει μόνο η Άτοκος από το Βορειοδυτικό Σύμπλεγμα, ενώ οι πιο βόρειες νησίδες ανήκουν στη Λευκάδα.

Αυτή η διοικητική ιδιομορφία έχει τις εύθυμές της πλευρές: για να πάρουν συνέντευξη από τους «ντόπιους» σχετικά με τις αραβικές επενδύσεις στην Οξειά, τα τηλεοπτικά συνεργεία πήγαν και ρωτούσαν τους κατοίκους στη μακρινή Ιθάκη – ανθρώπους που δεν έχουν καμία σχέση με την επένδυση. Κανείς δεν σκέφτηκε να πάει να ρωτήσει όσους καθημερινά ζουν και εργάζονται λιγότερο από μισό μίλι απέναντι από τη νησίδα.

Προστασία: καλά, όσο δεν πατιούνται οι νησίδες…
Παρά την απώλεια κάποιων από τα σημαντικά στοιχεία της πανίδας –όπως η αποικία με τα Όρνια στην Οξειά, που χάθηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’90- το αρχιπέλαγος, σε γενικές γραμμές, διατηρεί ακόμη την οικολογική αξία του αφού η ανθρώπινη παρουσία πάνω στις νησίδες παραμένει περιστασιακή (κυνηγοί, κτηνοτρόφοι). Βέβαια, στο θαλάσσιο χώρο υπάρχει έντονη κίνηση, όμως τα αλιευτικά και τα τουριστικά σκάφη (που τον Αύγουστο κυριεύουν κάθε γωνιά του αρχιπελάγους) συνήθως δεν αποβιβάζουν κόσμο πάνω στις ακατοίκητες νησίδες. Το ίδιο ισχύει και με τις ιχθυοκαλλιέργειες, που έχουν κατακλύσει τις Εχινάδες: εντοπίζονται κι αυτές δίπλα, όχι πάνω, στις νησίδες.

Πρέπει να τονιστεί ότι οι ιχθυοκαλλιέργειες και ο τουρισμός μπορεί να προκαλέσουν σοβαρά προβλήματα σε προστατευόμενες περιοχές και πρέπει να λειτουργούν υπό αυστηρούς όρους – ειδικά για την αποφυγή όχλησης στις αποικίες πουλιών (προβολείς, θόρυβοι, σκυλιά) και στη φώκια (τουριστικές επισκέψεις σε σπηλιές). Ωστόσο, η κατάσταση στο αρχιπέλαγος μπορεί να ελεγχθεί όσο δεν παραβιάζεται το «άβατο» του ασύλου της φύσης πάνω στις ακατοίκητες νησίδες.

Όσο για τη Ναυτική Βιομηχανική Περιοχή στο Πλατυγιάλι (τον παραδεισένιο κόλπο νότια του Αστακού που τον ετοίμαζαν για διαλυτήριο πλοίων και τώρα προσδοκούν να γίνει διεθνής βιομηχανικός λιμένας για ανεπιθύμητες δραστηριότητες…), ίσως κάποτε λειτουργήσει και φέρει κίνηση πλοίων στη θάλασσα. Πάντως, θεωρητικά τουλάχιστον, οι επιπτώσεις πάνω στις νησίδες μπορούν να αποφευχθούν.

Τέλος, υπάρχουν και οι εξορύξεις Υδρογονανθράκων. Η Άτοκος και οι Εχινάδες εφάπτονται του ενός «οικοπέδου» που έχει δοθεί για εκμετάλλευση. Επειδή η ιστορία αυτή βρίσκεται ακόμη στη φάση των υποθέσεων και των ευσεβών αναπτυξιακών πόθων, ας περιοριστούμε να πούμε ότι η προστασία της φύσης μπορεί να εξασφαλιστεί, αρκεί να αποτελεί θεμελιώδη δέσμευση οποιουδήποτε ασχοληθεί (κάτι που δημιουργεί, δεν αφαιρεί, θέσεις εργασίας).

Η «αξιοποίηση» των ακατοίκητων νησίδων…
Η πώληση των ακατοίκητων νησίδων λέγεται ότι θα φέρει την «αξιοποίησή» τους. Αν είναι έτσι, έχουμε εντελώς νέα δεδομένα. Για πρώτη φορά, το ενδιαφέρον εστιάζεται σε ανάπτυξη πάνω στις νησίδες. Όπως έχουμε πει και γράψει πολλές φορές, οι ακατοίκητες νησίδες είναι σημαντικές για την άγρια φύση, ιδίως για τα πουλιά και τη φώκια, ακριβώς επειδή είναι ακατοίκητες. Οποιαδήποτε μόνιμη ανθρώπινη παρουσία, όπως και παρουσία άλλων χερσαίων θηρευτών (π.χ. σκυλιά), ακυρώνει την οικολογική αξία των νησίδων.

Δεν έχει σημασία αν η «αξιοποίηση» θα αφορά σε ήπιες κατασκευές, με καλή αισθητική, που θα «ταιριάζουν» με το περιβάλλον. Δεν είναι αισθητικό το πρόβλημα.Δεν έχει σημασία αν οι χρήστες θα είναι λιγοστοί και διαλεχτοί άνθρωποι «επιπέδου», με ευαισθησίες, που θα σέβονται το περιβάλλον κ.λπ. Δεν είναι θέμα «γούστου».

Μια αποικία πουλιών μπορεί να ανεχθεί μια μονάδα ιχθυοκαλλιέργειας δίπλα στη νησίδα της ακόμα κι αν είναι ακαλαίσθητη και στελεχώνεται από «ασυνείδητους» περιβαλλοντικά εργαζόμενους. Δεν μπορεί όμως να ανεχτεί ένα μικρό συγκρότημα μπανγκαλόου πάνω στη νησίδα, ακόμη κι αν είναι κατασκευασμένο με περιβαλλοντικά φιλικό τρόπο και κατοικείται από «οικολόγους». Διότι, εκείνο που προσέχουν τα πουλιά στις νησίδες είναι αν υπάρχουν επικίνδυνα χερσαία θηλαστικά (αυτό είναι ο άνθρωπος στα μάτια των περισσοτέρων άλλων ζώων – όχι αδικαιολόγητα, φυσικά). Αν αντιληφθούν κάτι τέτοιο, δεν φωλιάζουν.

Θεωρητικά, σε ορισμένες περιπτώσεις (π.χ. σε μεγάλες νησίδες, όπως η Οξειά, ή ακόμη και σε μικρότερες νησίδες αν παραστεί τεράστια εθνική ανάγκη), μπορούν να γίνουν περιορισμένες επεμβάσεις υπό αυστηρούς περιβαλλοντικούς όρους. Δεν αναφερόμαστε μόνο σε συντελεστές δόμησης, αρχιτεκτονική κ.λπ. Οι ειδικοί όροι για μια νησίδα αφορούν σε μέτρα όπως απαγόρευση φώτων το βράδυ και κυκλοφορίας σε μεγάλα τμήματά της, αυστηρός αποκλεισμός μεταφοράς οποιουδήποτε κατοικίδιου ζώου πάνω στη νησίδα αλλά και αποτροπή οποιασδήποτε εισαγωγής βλάστησης (δηλαδή όχι γκαζόν, γλάστρες, φυτεύσεις δέντρων κ.λπ.) και άλλα παρόμοια που φαίνονται μικρής σημασίας αλλού αλλά είναι κρίσιμα στις ακατοίκητες νησίδες.

Με δεδομένο ότι βρισκόμαστε εντός προστατευόμενων περιοχών, μια στοιχειωδώς ορθή Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων θα επιβάλει τέτοια μέτρα. Το γνωρίζουν αυτό οι υποψήφιοι επενδυτές, ή πιστεύουν ότι μπορούν να κάνουν ότι θέλουν; Φυσικά, όλες αυτές οι νησίδες είναι ιδιωτικές και σαφώς μπορούν να πωληθούν και να αγοραστούν. Σημασία, όμως, δεν έχει το σε ποιον ανήκουν αλλά το τι μπορεί να γίνει πάνω σε αυτές. Άραγε, θα λειτουργήσουν οι ευρωπαϊκοί θεσμοί που αφορούν σε επενδύσεις μέσα σε εθνικά πάρκα;

Δεν είναι όλα … Σκορπιός
Ο Σκορπιός είναι πανέμορφο νησάκι, αλλά εντελώς «εξημερωμένο». Ακόμη και πριν τον αγοράσει ο Ωνάσης, καλυπτόταν βασικά από ελαιώνες και άλλες καλλιέργειες -όχι από άγρια οικοσυστήματα. Άρα, το γεγονός ότι έχουν γίνει επενδύσεις και κατασκευές πάνω στο Σκορπιό δεν σημαίνει ότι τέτοιες μπορούν να γίνουν σε όλες τις νησίδες. Άλλωστε, ο Σκορπιός προσφερόταν για τέτοια δουλειά: ήπιες κλίσεις, πλούσια βλάστηση, εύφορο έδαφος, πολλές παραλίες και υπήνεμοι κόλποι για κάθε περίσταση και απουσία έντονων καιρικών φαινομένων. Αντίθετα, οι «άγριες» ανεμοδαρμένες βραχονησίδες νοτιότερα δεν έχουν καμία σχέση με το αρχέτυπο του παραδεισένιου νησιωτικού τουριστικού προορισμού.

Όπως συμβαίνει και σε τόσες άλλες περιπτώσεις, ότι προσφερόταν για «αξιοποίηση» έχει ήδη «αξιοποιηθεί». Δεν υπάρχουν σήμερα «φιλέτα» που, για κάποιο άγνωστο λόγο, ξέφευγαν της προσοχής μας επί τέσσερις δεκαετίες άγριας ανάπτυξης. Ας πάρουμε για παράδειγμα την Άτοκο. Γιατί, άραγε, ένα νησί 4,4 τετραγωνικών χιλιομέτρων σε τέτοια κομβική θέση μένει αναξιοποίητο; Απάντηση: διότι η Άτοκος είναι μια πελώρια διπλή βουνοκορφή που αναδύεται από τα βαθειά νερά και υψώνεται με κλίση άνω των 45ο, χωρίς ασφαλές καταφύγιο (μόνο ένας κολπίσκος στο νότιο τμήμα προσφέρεται για στάση των ιστιοπλοϊκών το καλοκαίρι, όταν δεν φυσά), με συνεχείς ριπές ανέμου που κατεβαίνουν από το βουνό στην υπήνεμη πλευρά («σπηλιάδες»).

Για την άγρια φύση είναι ένας παράδεισος, αφού τα απότομα βράχια, οι ξέρες, ακόμη και οι σπηλιάδες (που διευκολύνουν την πτήση στα αρπακτικά και τα πετροχελίδονα) είναι επιθυμητά στοιχεία. Για τον άνθρωπο, όμως, είναι ένας τόπος αφιλόξενος, που μόνο περιστασιακά προσέφερε βόσκηση, ασβεστοκάμινα και ίσως κάποια καλλιέργεια σε πεζούλα.

Πολλοί θα επιμείνουν ότι, παρά ταύτα, ένας εύπορος «ευπατρίδης» επενδυτής θα βρει τρόπο να «αξιοποιήσει» τα βράχια στη μέση του πελάγους. Εμείς, θα επιμείνουμε: αυτές οι νησίδες, όπως κάθε «άγριο» μέρος (βουνοκορφές, βάλτοι, πυκνά δάση κ.λπ.) είναι γοητευτικός προορισμός για επίσκεψη -όχι για διαμονή ή επένδυση. Το πιθανότερο είναι ότι κάθε επέμβαση πάνω σε αυτές θα αποφέρει διπλό κακό: θα αποτύχει σαν επένδυση και θα καταστρέψει το περιβάλλον.

Ας το πάρουμε απόφαση: ότι βλέπουμε σήμερα «αναξιοποίητο» είναι αυτό που δεν ταιριάζει στον άνθρωπο – άρα είναι καταφύγιο για τη φύση, όπως οι μικρές ακατοίκητες νησίδες των Εχινάδων. Η καλύτερη «επένδυση» είναι να τις αφήσουμε ήσυχες ή, απλά, να τηρήσουμε τις προδιαγραφές προστασίας τους, όπως οφείλουμε.