Οι αρχαίες πόλεις και οι συγκρούσεις Αιτωλών και Ακαρνάνων στον κάτω ρου τον Αχελωού
Του Γιάννη Μόσχου Αρχαιολογού στην ΣΤ’ ΕΠΚΑ (δημοσιεύτηκε στο ένθετο 7μέρες της Καθημερινής τον Ιούνιο του 1999)
O Αχελώος αποτελούσε στην αρχαιότητα το φυσικό όριο των λαών που κατοικούσαν στο δυτικό τμήμα της Στερεάς, των Αιτωλών και των Ακαρνάνων. Κι οι δύο λαοί είχαν μύθους παλαιότατους που συνέδεαν τους προγόνους τους με το μυθικό ποτάμι, το οποίο λάτρευσαν ως θεό. Η κυριαρχία στον κάτω ρου και στην ευρύτερη προνομιακή περιοχή, γνωστή στα νότια σαν Παραχελωίτιδα και στα βόρεια ως Στρατική Γη, δημιούργησε ατέλειωτες έριδες και αμφισβητήσεις και αποτέλεσε την αφορμή αιματηρών συγκρούσεων και μακροχρόνιων διενέξεων μεταξύ Αιτωλών και Ακαρνάνων. Στις διαμάχες αυτές συμμετείχαν κατά καιρούς σύμμαχοι και εχθροί, που προσέτρεχαν αποδεχόμενοι την πρόσκληση του ενός ή του άλλου. Ο Αχελώος, λοιπόν, χώριζε δύο διαφορετικούς λαούς, αλλά συνάμα αποτελούσε το κοινό σημείο αναφοράς, την κοινή πατρίδα, την πηγή της ζωής και του πλούτου.
Οι Οινιάδες
Οι παρόχθιες πόλεις, που εξαρτούσαν άμεσα την επιβίωσή τους από τον πλωτό Αχελώο, συχνά άλλαζαν χέρια και οι πληθυσμοί υπέφεραν πολιορκίες, εκδιώξεις, σφαγές και άλλα δεινά. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι η ακαρνανική πόλη των Οινιάδων, κοντά στη σημερινή Κατοχή. Η επίζηλη στρατηγική της θέση στις εκβολές του ποταμού και στην είσοδο του Πατραϊκού Κόλπου χάρισε στους κατοίκους της πλούτο και δύναμη, αποτέλεσε όμως και την αιτία πολλών δεινών αφού ήταν το μήλο της έριδος μεταξύ Αιτωλών και Ακαρνάνων. Ηδη τον 5ο αι. π.Χ. έφερε ισχυρή οχύρωση. Το τείχος της ακολουθεί τη διαμόρφωση του εδάφους και περιβάλλει την πόλη σε μήκος 6,5 χλμ. Οι πολλαπλές στροφές του δεν απαίτησαν στο αρχικό πρόγραμμα την οικοδόμηση πύργων, οι οποίοι προστέθηκαν αργότερα. Οι δώδεκα συνολικά πύλες περιλαμβάνουν μιαν αξιοσημείωτη ποικιλία τύπων, καθώς υπάρχουν τετράγωνες, αψιδωτές και θολωτές. Στις στρατιωτικές εγκαταστάσεις ανήκουν και οι νεώσοικοι, ο χώρος για τη στέγαση και επισκευή των πολεμικών πλοίων. Το αρχαίο θέατρο της πόλης, φανερώνει αναμφισβήτητα ότι οι κάτοικοι, εκτός από τα στρατιωτικά έργα, είχαν να επιδείξουν και σπουδαίο πολιτισμό. Οι Οινιάδες κατείχαν τη στρατηγικότερη θέση στις εκβολές και επισκίασαν τη σημασία των άλλων κοντινών αρχαίων πόλεων, όπως της ακαρνανικής Αθήνας. Τα ερείπιά της βρίσκονται σε μία από τις κορυφές των υψωμάτων Σκοπά, απ όπου είναι δυνατή η κατόπτευση του Πατραϊκού Κόλπου. Η πόλη ήταν οχυρωμένη με πολυγωνικό τείχος που ενίσχυαν ημικυκλικοί πύργοι. Ιδρύθηκε από τους Αθηναίους μετά το 454 π.Χ., όταν απέτυχαν να καταλάβουν τους Οινιάδες και είχε το χαρακτήρα στρατιωτικής βάσης. Σύντομα έγινε κώμη των Οινιαδών, η οποία διαφοροποίησε σταδιακά την πολιτική της σε σχέση με τις υπόλοιπες ακαρνανικές πόλεις.
Οι αιτωλικές πόλεις
Η υπερίσχυση στην Παραχελωίτιδα για μεγάλο χρονικό διάστημα των Ακαρνάνων είχε ως συνέπεια στην αιτωλική πλευρά του ποταμού να υπάρχουν λίγες μόνο ισχυρές αιτωλικές πόλεις. Ο έλεγχος επίσης των Οινιαδών από τους Αιτωλούς, μετά τον 3οαι. π.Χ., ήταν ανασταλτικός παράγων για την ανάπτυξη των άλλων αιτωλικών πόλεων, τις οποίες κατέστρεψε ο Φίλιππος Ε κατά την καταστροφική του επέλαση το 219 π.Χ. Στο χωριό Μάστρο, πολύ κοντά στους Οινιάδες, διατηρούνται τα ερείπια του Παιάνιου. Στην αρχαιότητα ήταν ένας μικρός οχυρωμένος συνοικισμός που όφειλε τη συγκρότησή του στο υπάρχον εκεί ιερό του θεού Απόλλωνα. Ο Φίλιππος Ε της Μακεδονίας κατέσκαψε το Παιάνιο και χρησιμοποίησε το δομικό υλικό στη βελτίωση της οχύρωσης των Οινιάδων, αξιολογώντας έτσι τη στρατηγική θέση της πόλης, την οποία επέστρεψε στους Ακαρνάνες. Ως αποτέλεσμα κι εκείνης της καταστροφής, το τείχος στο Παιάνιο σώζεται πλέον σε ύψος ενός ή δύο σειρών.
Η σημαντικότερη ίσως αιτωλική πόλη στην Παραχελωίτιδα ήταν η Ιθωρία, η οποία κατείχε μια εξόχως στρατηγική και οχυρή θέση. Η ακρόπολή της, από τα πιο παλιά λείψανα στρατιωτικής αρχιτεκτονικής στην Αιτωλία, διατηρείται στην κορυφή του κωνικού λόφου του Αγίου Ηλία, κοντά στη Σταμνά, και δεσπόζει στη λιμνοθάλασσα του Αιτωλικού. Η θέση ταυτίζεται με την ομηρική Ωλενο κι εκτός από τη μυκηναϊκή παρουσία, στην εύφορη αυτή περιοχή ιδιαιτέρως σημαντική ήταν και η γεωμετρική εγκατάσταση στους γειτονικούς λόφους.
Στο Αγγελόκαστρο, στο στενό μεταξύ του Αχελώου και του Αρακύνθου, τοποθετείται η παραλίμνια αιτωλική Κωνώπη, η οποία αργότερα μετονομάστηκε σε Αρσινόη. Η περιοχή ήταν στην αρχαιότητα ελώδης. Πρόσφατες σωστικές ανασκαφές αποκάλυψαν τμήμα του πολεοδομικού ιστού κατά το ιπποδάμειο σύστημα και πιθανώς τα θεμέλια της αρχαίας Αγοράς. Η πόλη έλεγχε το δευτερεύον πέρασμα προς την Αιτωλία, καθώς το σημαντικότερο ήταν της Κλεισούρας.
πρόσβαση στην είσοδο να ελέγχεται από τα τείχη της πόλης.
Σαυρία και Μητρόπολη
Στα όρια της Παραχελωίτιδας και της Στρατικής Γης, περιοχή που κατοικήθηκε από τα προϊστορικά και γεωμετρικά χρόνια, τα ερείπια δύο ακαρνανικών πόλεων εντυπωσιάζουν για τον πρωτόγονο τρόπο κατασκευής των τειχών τους. Η πρώτη βρίσκεται στην Παλαιομάνινα. Οι τέσσερις περίβολοι της οχύρωσης φανερώνουν τη σημασία της θέσης για τον έλεγχο της περιοχής. Εξαίσιο δείγμα αρχιτεκτονικής αποτελεί η καλοδιατηρημένη κεντρική αψιδωτή πύλη, γνωστή στους ντόπιους ως Αυλόπορτα. Η άλλη πόλη βρίσκεται πλησίον της Ρίγανης, τέσσερα χλμ. βόρεια της Παλαιομάνινας. Το τείχος της χαρακτηρίζεται από την απουσία πύργων, τη λειτουργία των οποίων αντικαθιστούσαν με επιτυχία οι πολλαπλές οδοντώσεις του. Στην όψη θυμίζει κυκλώπεια κατασκευή, η οποία οχυρώνει έναν ανισόπεδο χώρο, διάσπαρτο από βράχια. Αρχικά επρόκειτο για μικρή στρατιωτική εγκατάσταση. Αργότερα ο οικισμός αναπτύχθηκε εκτός των τειχών, μεταξύ της ακρόπολης και του Αχελώου, παρέμεινε δε μέχρι την εγκατάλειψέ του ανοχύρωτος. Στις δύο αυτές θέσεις θα πρέπει να βρίσκονταν η Σαυρία και η Μητρόπολη, αλλά η ταύτισή τους παραμένει προβληματική ελλείψει επιγραφικών στοιχείων.
H απόρθητη Στράτος
Η σπουδαιότερη όμως πόλη στις όχθες του Αχελώου ήταν η ακαρνανική Στράτος, η ονομασία της οποίας υποδηλώνει στρατιωτικό σταθμό. Η στρατηγική της θέση στον έλεγχο του κάτω ρου μπορεί να συγκριθεί με αυτή των Οινιάδων. Η Στράτος έγινε η πρώτη πρωτεύουσα του Κοινού των Ακαρνάνων. Το ισχυρότατο οχυρό της έμεινε απόρθητο στην αρχαιότητα. Μάλιστα, ο Φίλιππος Ε της Μακεδονίας, κατά την εισβολή του στην ακαρνανική πλευρά του Αχελώου που κατείχαν οι Αιτωλοί, απέφυγε τη Στράτο, η οποία επίσης είχε περάσει στα χέρια των Αιτωλών με τη διανομή των εδαφών της Ακαρνανίας, στα χρόνια των Μολοσσών. Οι Αιτωλοί κράτησαν τη Στράτο, την οποία ίσως κατέλαβαν με προδοσία ή δόλο φιλοαιτωλικών παρατάξεων, αφού από τις ανασκαφές δεν διαπιστώθηκε καταστροφή. Η αρχαία πόλη νεμόταν την εύφορη Στρατική Γη που εξασφάλιζε αυτάρκεια με την παραγωγή κυρίως δημητριακών, ενώ έτρεφε τα περίφημα άλογα της Στράτου. Το άριστα διατηρημένο αρχαίο τείχος περιβάλλει τρεις λοφοσειρές. Από τα σημαντικότερα μνημεία είναι ο δωρικός περίπτερος ναός του Στρατίου Διός του 4ου αι. π.Χ., η στέγη της ομοσπονδιακές λατρείας. Πρόσφατες ανασκαφές από τον Λ. Κολώνα αποκάλυψαν το αρχαίο θέατρο. Κατασκευάστηκε στα τέλη του 4ου αι. π.Χ., ενώ η σκηνή του τροποποιήθηκε τον 3ο και 2ο αι. π.Χ., ακολουθώντας τους κανόνες του αρχαίου δράματος. Από τις ίδιες ανασκαφές ήρθαν επίσης στο φως το Βουλευτήριο και η Αγορά της αρχαίας πόλης, η οποία κατείχε μεγάλο χώρο πλησίον της κεντρικές πύλης.
Η περιοχή της Παραχελωίτιδας ερημώθηκε στους ρωμαϊκούς χρόνους, όπως εξάλλου ολόκληρη η Αιτωλοακαρνανία, και ο πληθυσμός συγκεντρώθηκε στη Νικόπολη. Ωστόσο, ίχνη ρωμαϊκών καταλοίπων στους Οινιάδες και στη Στράτο φανερώνουν τη σημασία αυτών των θέσεων, ακόμα και στη ρωμαϊκή περίοδο.
