Γράφει ο Δημήτρης Μπουρίκος
Υπ. Δρ. Παντείου Πανεπιστημίου- Ερευνητής τελωνειακής ιστορίας
Με αφορμή τα πρόσφατα δημοσιεύματα για την αποξήλωση τμήματος της αποβάθρας στο Κρυονέρι του νυν Δήμου Ναυπακτίας και τις διχογνωμίες για το χρόνο κατασκευής και την ιστορικότητά της, η τελωνειακή ιστορία της συγκεκριμένης περιοχής δύναται να φωτίσει ενδεχομένως κάποιες όψεις του θέματος.
Η τελωνειακή θέση του Κρυονερίου, δηλαδή σημείο όπου εγκαθίσταται τελωνειακή αρχή για την επιτήρηση των εισαγομένων-μεταφερομένων- εξαγομένων ειδών, των επιβατών-ταξιδιωτών και των μεταφορικών μέσων, χρονολογείται από την αρχαιότητα. Ειδικότερα, σχετίζεται με την αρχαία Καλυδώνα και το επίνειό της στη θέση «Κρυονέρι», όπου παλαιοί χάρτες σημειώνουν ίχνη αρχαίας αποβάθρας μέσα στη θάλασσα, ενώ το λιμάνι της Καλυδώνας αποτέλεσε σημαντικό σταθμό και κατά τη ρωμαϊκή περίοδο (Βικάτου, Ο, χχ, Χαλάτσης, Γ., 2008, σελ. 167).
Όπως αποδεικνύει η παγκόσμια αλλά και η ελληνική τελωνειακή ιστορία (Asakura, 2003, Μπουρίκος, 2020), οι τελωνειακές θέσεις καταγράφουν μια συστηματική ιστορική παρουσία συνδεδεμένη με τις μεταφορικές και εμπορικές διαδρομές, καθώς και τις διαδικασίες άσκησης κρατικής εξουσίας, κυριαρχίας και ελέγχου. Κάπως, έτσι, και η τελωνειακή θέση του Κρυονερίου επιβίωσε και στα κατοπινά χρόνια μέχρι και το 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Συνοπτικά:
Κατά τα οθωμανικά χρόνια, η θέση «Κρύο Νερό» (σημερινό Κρυονέρι), καταγράφεται ως θέση ύπαρξης και λειτουργίας τελωνείου (κουμέρκι) για την εξυπηρέτηση των εμπορικών αναγκών του Αλή Πασά (Αρχείο 1809-1817, βλ. αναφορά Σακαρέλου, 2021). Η τελωνειακή θέση (“Crio Nero”) αποτυπώνεται και σε χάρτη του 1823 (“Acarnie et Etolie”), όπως δημοσιεύτηκε στο μνημειώδες έργο του Πουκεβίλ για την περιήγηση της Ελλάδας 1826-7. Πρόκειται ουσιαστικά για τελωνείο «σκάλα/σκάλωμα», από το οποίο ασκείται ο έλεγχος εισερχόμενων/εξερχόμενων εμπορευμάτων («πραγματειών»»), επιβάλλονται δασμοί («τελώνια»/ «κομέρκια») και λοιπά τέλη, και επιτηρείται ευρύτερα η παράκτιος περιοχή. Την περίοδο εκείνη, η τελωνειακή εγκατάσταση στις σκάλες ήταν συνήθως μια ξύλινη κατασκευή (παράγκα/ καλύβα) για την προσκόμιση και έλεγχο των εμπορευμάτων μαζί με μια αποθήκη για τη φύλαξη ή και δέσμευση/κατάσχεση εμπορευμάτων.
Η ελληνική επανάσταση του 1821 σήμαινε την άμεση λειτουργία τελωνείων στις σημαντικές σκάλες της Πελοποννήσου, ξεκινώντας από τη Μάνη, τα νησιά του Αργοσαρωνικού και των Βορείων Σποράδων (Μπουρίκος, 2020), με σκοπό την επιτήρηση των ακτών και θαλλασίων περασμάτων, τον έλεγχο και φορολόγηση των εμπορευμάτων. Τα τελωνεία ήταν η μοναδική «κρατική» πηγή εσόδων της Επανάστασης που χρηματοδότησαν τόσο τις πολεμικές δραστηριότητες όσο και τη φροντίδα προσφύγων. Η τελωνειακή κυριαρχία της εθνικής επαναστατικής εξουσίας ακολούθησε σε όλη την Πελοπόννησο και σε επιμέρους περιοχές της Στερεάς Ελλάδας. Η πρώτη επίσημη τελωνειακή εγκατάσταση στην Αιτωλία αναφέρεται στη λειτουργία δασμοτελωνείου στο Μεσολόγγι το 1828 έχοντας ως χωρικό πεδίο δράσης όλη την περιοχή της Αιτωλίας (βλ. και Μποζίκης, Σ., 2020, Χάρτης 5-16, σελ.325 «Θέσεις εγκατεστημένων τελωνειακών αρχών, 1828-1831»). Ακολουθεί ο διορισμός δασμοτελώνη, γραμματέα, υπαλλήλων και φύλακα στο Μεσολογγίου τον Απρίλιο του 1830 με τη λειτουργία φυλακείου στη θέση «Κρύο Νερό» (νυν Κρυονέρι), στο πλαίσιο της ευρύτερης προσπάθειας του Καποδίστρια να οργανώσει το τελωνειακό σύστημα της ελληνικής Πολιτείας με τη θέσπιση του ιστορικού ΙΔ΄ Ψηφίσματος της 25.3.1830 περί τελωνίων.
Η οθωνική περίοδος εγκαινιάζει την περίοδο θεμελίωσης της ελληνικής τελωνειακής υπηρεσίας στη βάση ενός πολύ-επίπεδου συστήματος διοίκησης σε κεντρικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο (τελωνειακός χάρτης, διοργανισμός, καθηκοντολόγιο, πρόγραμμα τελωνειακών εγκαταστάσεων). Το 1836 η χώρα διαιρείται σε δυο ανώτερες τελωνειακές επιθεωρήσεις, την Α΄ της Σύρας και τη Β΄ των Πατρών. Σε αυτή των Πατρών, υπάγεται και το τελωνείο Μεσολογγίου, με το Κρυονέρι να συνιστά τη θέση του ομώνυμου τελωνειακού φυλακείου.
Από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι και την περίοδο του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, το Κρυονέρι θα ζήσει μια πρωτότυπη τελωνειακή ιστορία! Κατ΄ αρχάς, η ίδια η επωνυμία του μεταβάλλεται το 1889 και συνιστά πλέον το τελωνειακό φυλακείο Καλυδώνος. Ο σχεδιασμός του νέου σιδηροδρόμου Βορείου Ελλάδος (1889-1890), αρχικά με την κατασκευή της γραμμικής Μεσολογγίου- Αιτωλικού- Αγρινίου και αργότερα με την προέκταση μέχρι το Κρυονέρι, απέβλεπε στη διασύνδεση της Αιτωλοακαρνανίας με τη λοιπή Ελλάδα μέσω του σιδηροδρόμου («λειτουργική ενοποίηση του εθνικού χώρου») αλλά και την ετοιμότητα επέκτασης με την Ηπειροθεσσαλία. Η τελωνειακή μονάδα στο Κρυονέρι καλείται αρχικά να συμβάλει στη διεκπεραίωση όλων των αναγκαίων τελωνειακών διατυπώσεων για την ατελή (απαλλαγμένη από δασμούς, φόρους, τέλη, δικαιώματα) παραλαβή και χρήση υλικών, εργαλείων, μέσων, μηχανημάτων για τη κατασκευή της γραμμής αλλά και των σταθμών της σιδηροδρομικής γραμμής Μεσολογγίου- Κρυονερίου (βλ. ΟΦΣ, 1997, Παπαγιαννάκης, 1982).
Προκειμένου να ανταπεξέλθει η τελωνειακή θέση Κρυονερίου στα νέα τελωνειακά καθήκοντα, αναβαθμίζεται το 1899 σε υποτελωνείο Καλυδώνος, υπαγόμενο στο τελωνείο Μεσολογγίου. Η λειτουργία της σιδηροδρομικής γραμμής από το 1900 και του σιδηροδρομικού πορθμείου με την Πάτρα, καθιστά τη συγκεκριμένη τελωνειακή μονάδα μοναδική σε όλη την επικράτεια, αρμόδια για την τελωνειακή διαχείριση των μεταφερόμενων εμπορευμάτων και των επιβατών/ταξιδιωτών όχι μόνο μέσω της ακτοπλοϊας αλλά μιας πολυτροπικής μεταφορικής αλυσίδας. Η αποβάθρα του λιμένα ήταν αρχικά ξύλινη, μεταγενέστερα τσιμεντένια για την ανάγκη εξυπηρέτησης του σιδηροδρομικού πορθμείου. Στο βιβλίο-τεκμήριο του Γ. Χαλάτση (2008, σελ. 167-174) καταγράφονται οι συνθήκες διαπόρθμευσης αλλά και προσέγγισης των ατμόπλοιων της εποχής και βιωματικών μαρτυριών για τις εγκαταστάσεις και τη λειτουργία τους.
Η τελωνειακή μονάδα στεγαζόταν σε ένα κτήριο επί της λιμενικής αποβάθρας, για τις άμεσες ανάγκες υποδοχής των επιβατών/ταξιδιωτών του σιδηροδρομικού πορθμείου αλλά και εξαγωγής-εξόδου των μεταφερόμενων εμπορευμάτων από την Αιτωλία (κυρίως καπνά Αγρινίου) προς τις αγορές του εσωτερικού και του εξωτερικού (βλ. Χαλάτσης, ο.π.). Επιπρόσθετα, διατηρούσε αποθήκες για την εναπόθεση και φύλαξη εμπορευμάτων. Το 1925 υπήχθη στο τελωνείο Πατρών (μετά την υποβίβαση του τελωνείου Μεσολογγίου σε υποτελωνείο) και αποτελούσε μια σημαντική θέση στο ευρύτερο σύμπλεγμα τελωνειακών μονάδων υπό την ευθύνη της Πάτρας για την επιτήρηση του εμπορίου στον κορινθιακό και πατραϊκό κόλπο.
Το υποτελωνείο Καλυδώνος έφθασε στο απόγειο της διοικητικής ιστορίας του το 1934. Τότε ιδρύθηκε εκεί κατάστημα τελωνειακής αποταμίευσης για τα προϊόντα καφέ, ρυζιού, δημητριακών καρπών και οσπρίων, μοναδική περίπτωση στην ελληνική τελωνειακή ιστορία της αποταμίευσης (καθώς αυτή αφορούσε τους μεγάλους διαμετακομιστικούς και εισαγωγικούς κόμβους της χώρας, όπως η Σύρα, ο Πειραιάς, το Ναύπλιο, η Πάτρα). Ο 2ος Παγκόσμιος Πόλεμος σε συνδυασμό με την ανάπτυξη εναλλακτικών μεταφορικών δικτύων και αναδιάταξης του τελωνειακού χάρτη της χώρας, οδήγησαν στην κατάργησή του τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, ενώ το 1970 φαίνεται να σταμάτησε η σιδηροδρομική γραμμή Αγρινίου- Κρυονερίου και η ακτοπλοϊκή γραμμή Κρυονερίου- Πάτρας.
Όπως σε κάθε ανάλογη περίπτωση, οι υλικές μαρτυρίες αυτής της ιστορίας αποτελούν στοιχείο της πολιτισμικής κληρονομιάς μας. Κτήρια, εγκαταστάσεις, εξοπλισμός και εργαλεία, αρχεία και έγγραφα, για τις πολλαπλές λειτουργίες στο Κρυονέρι (τελωνειακή, σιδηροδρομική, ακτοπλοϊκή, εμπορική) είναι πολύτιμα τεκμήρια, αξίζουν της δημόσιας προστασίας, διαφυλάττουν τη μνήμη σημαντικών σελίδων της νεοελληνικής ιστορίας (και όχι μόνο), μπορούν δε να αποτελέσουν ψηφίδες ή ακόμα και μοχλούς μιας εναλλακτικής προσέγγισης για την περιφερειακή και τοπική ταυτότητα. Δυστυχώς, δεν φαίνεται να έτυχε η ιστορία αυτή της αναγκαίας προστασίας, η λιμενική εγκατάσταση του Κρυονερίου (αποβάθρα, κρηπιδώματα προσέγγισης και τελωνείο-αίθουσα επιβατών) αφέθηκε στη διάβρωση του χρόνου….και κάπως έτσι πριν λίγες ημέρες έλαβε χώρα και η αποξήλωση της τελευταίας (; ) υλικής μαρτυρίας της κτηριακής εγκατάστασης στην αποβάθρα (https://www.in.gr/2021/12/28/greece/naypaktos-gkremisan-mnimeio-tou-19ou-aiona-perasan-gia-aythaireto/).
(Πολλαπλή) Τραγική ειρωνεία: Η αποξήλωση (σύμφωνα με τα δημοσιεύματα) έγινε στο πλαίσιο κατεδάφισης αυθαιρέτων, όταν η εγκατάσταση αυτή χρονολογείται πριν 100 χρόνια!, έχει αποτυπωθεί δε σε φωτογραφικό υλικό του 1921-2 στο πλαίσιο εορτασμού της εθνικής εκατονταετηρίδας (1821-1921) στο αρχείο Π. Πουλίδη (Εικόνα 1) και τον Οκτώβριο του 2021 κοσμούσε την αφίσα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αιτωλοακαρνανίας για τον εορτασμό του Ευρωπαϊκού Έτους Σιδηροδρόμων 2021 (Εικόνα 2)!
Αρχείο Π. Πουλίδη
Βιβλιογραφικές παραπομπές
Asakura, H., 2003, World History of the Customs and Tariffs, World Customs Organization: Brussels.
Βικάτου, Ο., χχ, Καλυδώνα, Υπουργείο Πολιτισμού/ Οδυσσεύς (http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=18261).
Μποζίκης, Σ., 2020, Ελληνική Επανάσταση & Δημόσια Οικονομικά. Η συγκρότηση του ελληνικού εθνικού κράτους, 1821-1832, Αθήνα: Ασίνη.
Μπουρίκος, Δ., 2020, 1830-2020. 190 χρόνια ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΤΕΛΩΝΕΙΑ, ΑΑΔΕ: Αθήνα.
(https://www.aade.gr/sites/default/files/2021-03/LEUKOMA_AADE_new.pdf)
Όμιλος φίλων σιδηρόδρομου (ΟΦΣ), 1997, Οι ελληνικοί σιδηρόδρομοι. Η διαδρομή τους από το 1869 μέχρι σήμερα, Μίλητος: Αθήνα.
Όμιλος φίλων σιδηρόδρομου (ΟΦΣ) Βορειοδυτικής Ελλάδας «Χαρίλαος Τρικούπης», Σιδηρόδρομοι Βορειοδυτικής Ελλάδας, http://sbde.freehostia.com/.
Παπαγιαννάκης, Λ., 1982, Οι ελληνικοί σιδηρόδρομοι, ΜΙΕΤ: Αθήνα.
Σακαρέλος, Κ., 2021, Εξαγωγές από το Κρυονέρι την περίοδο της Τουρκοκρατίας, https://www.galatas.gr/blog/559.html.
Χαλάτσης, Γ., 2008, Ο κόσμος της ακτοπλοϊας στον Κορινθιακό κόλπο (Η θάλασσα, η επικοινωνία και τα μικροεπαγγέλματα), Αυτοέκδοση: Ναύπακτος.
