Η Πρόταση του Φορέα Διαχείρισης Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου στο 9ο Περιφερειακό Συνέδριο για την Παραγωγική Ανασυγκρότηση της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας, Πάτρα 5-6 Φεβρουαρίου 2018
«Διαδρομή Φύσης και Πολιτισμού στον νομό Αιτωλοακαρνανίας»
Εισαγωγή
Το πρόγραμμα «Πολιτιστική Διαδρομή Φύσης και Πολιτισμού της Αιτωλοακαρνανίας» που προτείνει το Σωματείο «ΔΙΑΖΩΜΑ» και ο «Φορέας Διαχείρισης Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου» έχει στόχο τη «συνένωση» των διάσπαρτων αρχαιολογικών χώρων και διαδρομών της Αιτωλοακαρνανίας, με την αξιοποίηση του φυσικού περιβάλλοντος, σε μια ενιαία διαδρομή. Η πρόταση περιλαμβάνει τα αρχαία θέατρα Μακύνειας, Καλυδώνας, Νέας Πλευρώνας, Οινιαδών και Στράτου. Το εγχείρημα θα αφορά τη δημιουργία σύγχρονων υποδομών, οι οποίες θα έχουν ως στόχο τη βελτίωση της προσβασιμότητας των χώρων, την υλοποίηση, όπου αυτό απαιτείται, των εργασιών προστασίας και αποκατάστασης των μνημείων της, καθώς και τη σύνδεση των μνημείων με την τοπική κοινωνία και παραγωγή όσο επίσης και με το αξιόλογο φυσικό περιβάλλον του νομού Αιτωλοακαρνανίας
Η ανάληψη των οργανωτικού χαρακτήρα δράσεων θα καταστήσουν τη διαδρομή επώνυμο τουριστικό προϊόν και θα εξασφαλίσουν την αναγκαία υψηλού επιπέδου τεκμηρίωση και ερμηνεία, την προβολή της σε στοχευμένα κοινά στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ώστε η Διαδρομή να αποτελέσει μια αξέχαστη πολιτιστική-τουριστική εμπειρία. Για την υλοποίηση της Διαδρομής θα απαιτηθούν τα εξής 4 βήματα: α) υποδομές (έρευνες και μελέτες αποκατάστασης θεάτρων Πλευρώνας, Οινιαδών, Καλυδωνας , Στράτου, Μακύνειας)καθώς και περιβαλλοντικές υποδομές πρόσβασης σε τόπους φυσικού κάλλους ή κατασκευή εκθέσεων περιβαλλοντικής ερμηνείας), β) μάρκετινγκ και ψηφιακές εφαρμογές (Μελέτη Ψηφιακής Στρατηγικής για τον Πολιτισμό), γ) επιχειρηματικότητα και δ) διακυβέρνηση.
Το σχέδιο
Το σχέδιο για μια επώνυμη πολιτιστική και περιβαλλοντική διαδρομή στον Νομό Αιτωλοακαρνανίας στηρίζεται στον σκοπό της έλξης τουριστικών ροών στον νομό μας καθώς μετά την κατασκευή της υποθαλάσσιας ζεύξης Ακτίου-Πρέβεζας, την κατασκευή της γέφυρας Ριου-Αντιρρρίου αλλά και την ολοκλήρωση της Ιόνιας Οδού αίρεται επι στης ουσίας η γεωγραφική απομόνωση της Αιτωλοακαρνανίας. 
Σε συνδυασμό μάλιστα με την αναβάθμιση του αεροδρόμιου στο Άκτιο αυξάνονται οι τουριστικές ροές στην περιοχή μας και στόχος είναι παρουσιάζοντας στο εθνικό και διεθνές κοινό ένα αξιόλογο τουριστικό πακέτο που με καινοτόμο τρόπο συνδυάζει τον πολιτισμό ( αρχαία θέατρα) με το περιβάλλον ( περιοχές Ramsar , Natura, Εθνικό Πάρκο) να έλξει ένα μέρος των ροών αυτών αυξάνοντας τις θέσεις απασχόλησης, παράγοντας νέο πλούτο και συμβάλλοντας στην διάσωση των πολιτισμικών μνημείων και της περιβαλλοντικής προστασίας. H διαδρομή αυτή στο σύνολο της θα παρουσιάζει ιδιαίτερο αγροτοδιατροφικο ενδιαφέρον καθώς θα προωθούνται τοπικά προϊόντα και συνταγές που θα αναδεικνύουν την τοπική παραγωγή του τομέα της γεωργίας και της αλιείας καθώς και την γαστρονομία του νομού.
Οι κύριες παρεμβάσεις που θα γίνουν με στόχο την ολοκλήρωση της διαδρομής αυτής είναι:
-Σε πολιτισμικό επίπεδο η αναστήλωση των πέντε αρχαίων θεάτρων ως τοπόσημων της διαδρομής με μελέτες που είναι ήδη έτοιμες από το σωματείου «ΔΙΑΖΩΜΑ» κι έχουν στην πλειονότητά τους την έγκριση του ΚΑΣ (Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο)
-Σε περιβαλλοντικό επίπεδο οι βατότητες δρόμων για καλύτερη πρόσβαση σε περιβαλλοντικά αξιόλογες περιοχές, η κατασκευή παρατηρητηρίων πουλιών, η δημιουργία εκθέσεων χώρων περιβαλλοντικής ερμηνείας, η ανακατασκευή κτιρίων ως εκθετηρίων τοπικών προϊόντων ( πχ ιχθυρών , αυγοτάραχου, γαλακτοκομικών, εσπεριδοειδών κτλ)
Αναλυτικότερα σε σχέση με τα περιβαλλοντικά έργα προτείνονται από τον Φορέα Διαχείρισης Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου σε σχέση με την αναστήλωση του αρχαίου θεάτρου Μακύνειας ως συνοδό περιβαλλοντικό έργο η δημιουργία καταδυτικού πάρκου των υποθαλάσσιων πυλώνων της Γέφυρας Ρίου- Αντίρριου.
Σε σχέση με την αναστήλωση του αρχαίου θεάτρου Καλυδώνας η βελτίωση βατότητας δρόμων προς την Ανατολική Κλείσοβα μαζί με την κατασκευή παρατηρητηρίου πουλιών για birdwatching καθώς επίσης και η εξαγορά της πρώην ιχθυόσκαλας στη μαρίνα του Μεσολογγίου με την ανακατασκευή της σε κέντρο ανάδειξης της παραδοσιακής αλιείας
Σε σχέση με την αναστήλωση του αρχαίου θεάτρου Πλευρώνας η ανακατασκευή κτιρίων στην περιοχή του Πόρου-Ντολμά ( Αιτωλικό) για την δημιουργία χώρου εστίασης με τοπικά προϊόντα και ο ελλιμενισμός γαιτων για την ξενάγηση επισκεπτών στα ιβαρια της λιμνοθάλασσας.
Σε σχέση με το αρχαίο θέατρο Οινιαδών η βελτίωση βατότητάς δρόμων προς ιχθυοτροφεία Θολής και Παλαιοπόταμου μαζί με την κατασκευή παρατηρητηρίων πουλιών καθώς επίσης και η κατασκευή μουσείου για τον ποταμό Αχελώο στον περιβάλλοντα χώρο του θεάτρου Οινιαδών. Επίσης η συντήρηση και ανακατασκευή του πύργου της Κλεισούρας ( καζάρμα) ως χώρου έκθεσης της γεωλογικής ιστορίας του φαραγγιού, της εκκλησιαστικής ιστορίας, της παρουσίας σημαντικού πληθυσμού γυπών καθώς και της χλωρίδας και πανίδας της περιοχής.
Σε σχέση με το αρχαίο θέατρο Στράτου η βελτίωση βατότητας δρόμων στην περιοχή του Βελανιδοδάσους Ξηρομέρου, η ανακατασκευή του σχολείου της Σκουρτούς σε μουσείο Βελανιδιάς, η τοποθέτηση ταϊστρών και η βελτίωση βατότητας δρόμου για τα άγρια άλογα του Πεταλά και ανακατασκεύη του σχολείου Ματσουκίου σε μουσείο υδροκίνησης και φραγμάτων Αχελώου.
Η χρηματοδότηση
Σχετικά με την χρηματοδότηση του όλου εγχειρήματος πρόταση του «ΔΙΑΖΩΜΑΤΟΣ» και του «Φορέα Διαχείρισης Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου» είναι η χρηματοδότηση του από μια διευρυμένη Ολοκληρωμένη Χωρική Επένδυση που σήμερα αφορά μόνο τον άξονα Μεσολόγγι- Αιτωλικό ενώ στην περίπτωση διεύρυνσης της θα αφορά όλο το χωρικό επίπεδο των παρεμβάσεων, ειτι τους Δήμους Ναυπακτίας, Μεσολογγίου, Αγρινίου, Θέρμου, Αμφιλοχίας, Ξηρομέρου, Βόνιτσας. Τα κόστος υλοποίησης αυτής της διαδρομής κατά προσέγγιση ανέρχεται περί των 10 εκ. ευρω με τα 8 εκ. ευρω να απαιτούνται για τις εργασίες αποκατάστασεις των 5 αρχαίων θεάτρων και τα άλλα 2 εκ. ευρω για τα έργα περιβαλλοντικής υποδομής . Οι πόροι αυτοί μπορούν να προέλθουν είτε από την πρόσφατη αναμόρφωση της ΟΧΕ Μεσολογγίου-Αιτωλικού ειτε από την μη ένταξη σε αυτήν ανώριμων έργων καθώς και από το πρόγραμμα Βιώσιμης Αστικής Ανάπτυξης του Δήμου Αγρινίου. Επίσης σχετικά με τα έργα περιβαλλοντικών υποδομών δυνατή είναι η χρηματοδότηση στο πλαίσιο της διευρυμένης ΟΧΕ από το τομεακό πρόγραμμα του ΥΜΕΠΕΡΡΑΑ.
Η λειτουργία
Ο Φορέας Λειτουργίας της επώνυμης πολιτιστικής και περιβαλλοντικής διαδρομής είναι ένα ανοιχτό ζήτημα με διάφορα υποθετικά σενάρια όπου διαχειριστής θα μπορούσε να είναι μια κοινοπραξία των αναπτυξιακών εταιρειών του νομού όπως της Τριχωνίδας Α.Ε και της Αιτωλικής Αναπτυξιακής με τον Φορέα Διαχείρισης Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου οπου στο επόμενο διάστημα θα περιέλθουν της δικαιοδοσίας του σχεδόν όλες οι περιοχές Natura του Νομού Αιτωλοακαρνανίας, είτε η ΓΕΦΥΡΑ Α.Ε είτε ακόμα και η ίδια η Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας που θα χρηματοδοτήσει το έργο.
Η Πολιτιστική Διαδρομή Φύσης και Πολιτισμού στον Νομό Αιτωλοακαρνανίας
1. Τι είναι Πολιτιστική Διαδρομή;
Η πολιτιστική διαδρομή είναι ένα εξειδικευμένο και επώνυμο προϊόν πολιτιστικού τουρισμού, το οποίο διαμορφώνεται με βάση ένα συγκεκριμένο συνεκτικό στοιχείο. Διαθέτει, δηλαδή, ένα κεντρικό θέμα, καλύπτει μια προσδιορισμένη χωρικά περιοχή και αποκτά μια μοναδική τουριστική ταυτότητα (brand).
Ο σχεδιασμός της πολιτιστικής διαδρομής γίνεται ώστε: α) να προσελκύσει επισκέπτες και επενδύσεις στην περιοχή, β) να επιμηκύνει την τουριστική περίοδο, γ) να εξασφαλίσει πόρους για τη συντήρηση των χώρων και δ) τελικά να
δημιουργήσει οικονομική ανάπτυξη στην τοπική κοινωνία και να συντελέσει στην αειφόρο ανάπτυξη.
2. Ο ρόλος του Σωματείου «ΔΙΑΖΩΜΑ»
Αξιοποιώντας το μνημειακό μας πλούτο το Σωματείο «ΔΙΑΖΩΜΑ» προτείνει τη διαμόρφωση ενός δικτύου πολιτιστικών διαδρομών, με συνεκτικό στοιχείο τα αρχαία θέατρα. Το δίκτυο αυτό μπορεί να υλοποιηθεί σε συνεργασία με τις αρμόδιες Περιφέρειες και το Υπουργείο Πολιτισμού.
Για να αποκτήσει μεγάλη δυναμική το δίκτυο αυτό, είναι απαραίτητο η κάθε πολιτιστική διαδρομή να αναπτυχθεί ως ένα ολιστικό πρόγραμμα που θα συνδέει τα μνημεία με το σύνολο των τοπικών δραστηριοτήτων (πρωτογενή τομέα, γαστρονομία κάθε περιοχής, λαϊκό πολιτισμό, καταλύματα κ.λπ.). Η επιτυχία του προγράμματος υλοποιεί τελικά το βασικό όραμα του Διαζώματος που είναι: «τα μνημεία στο κέντρο της ζωής και της βιώσιμης ανάπτυξης».
3. Το ΕΣΠΑ 2014-2020
Η ολιστική αυτή προσέγγιση του πολιτιστικού αποθέματος, αποτελεί βασικό στόχο του ΕΣΠΑ 2014 – 2020 και αποτυπώνεται στο αναπτυξιακό όραμα της τρέχουσας Προγραμματικής Περιόδου, όσο και στη δομή των Επιχειρησιακών της Προγραμμάτων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της ύπαρξης ενός επιχειρησιακού μοντέλου, προβλεπόμενου από το ΕΣΠΑ, που δίνει τη δυνατότητα ολιστικής προστασίας, ανάδειξης, προβολής και διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς αποτελεί η Ολοκληρωμένη Χωρική Επένδυση (Ο.Χ.Ε.), άλλα και εργαλεία όπως η Βιώσιμη Αστική Ανάπτυξη (Β.Α.Α.) και η Τοπική Ανάπτυξη με Πρωτοβουλία Τοπικών Κοινοτήτων (Τ.Α.Π.ΤΟ.Κ).
Το παράδειγμα της Ηπείρου: «Πολιτιστική Διαδρομή στα αρχαία θέατρα της Ηπείρου»
Η «Πολιτιστική Διαδρομή στα αρχαία θέατρα της Ηπείρου», είναι το πρώτο πιλοτικό πρόγραμμα, το οποίο προτάθηκε από το «ΔΙΑΖΩΜΑ» και υλοποιείται σε συνεργασία με την Περιφέρεια Ηπείρου. Το πρόγραμμα αφορά το σχεδιασμό και την υλοποίηση μιας ολοκληρωμένης πολιτιστικής διαδρομής, με επίκεντρο τα αρχαία θέατρα της Ηπείρου. Το πρόγραμμα αυτό, συνολικού προϋπολογισμού 39.805.000 ευρώ, περιλαμβάνει 28 δράσεις, οι οποίες έχουν ως στόχο τη συνένωση διάσπαρτων αρχαιολογικών χώρων και διαδρομών με αναβαθμισμένες σύγχρονες υποδομές. Το έργο έχει ενταχθεί στο νέο Ε.Σ.Π.Α. – Σ.Ε.Σ. της περιόδου 2014-2020 και υλοποιείται. Τον Οκτώβρη του 2018 θα πραγματοποιηθεί η εκδήλωση εκκίνησης της διαδρομής, προκειμένου να παρουσιαστεί επίσημα στην τουριστική αγορά και τους πολίτες. Μέχρι τότε θα βρίσκονται σε εξέλιξη όλα τα έργα της διαδρομής.
Οι 4 φάσεις για την υλοποίηση μιας Πολιτιστικής Διαδρομής
Για τον αποτελεσματικό σχεδιασμό και υλοποίηση μιας Πολιτιστικής Διαδρομής απαιτούνται τέσσερα τουλάχιστον βήματα, που περιλαμβάνουν τις ακόλουθες φάσεις: α) τα έργα υποδομής που αφορούν στην προστασία των χώρων και μνημείων, β) οι ενέργειες προώθησης (μάρκετινγκ) και οι ψηφιακές εφαρμογές που απαιτούνται για την προβολή αυτών, γ) η ενίσχυση της επιχειρηματικότητας και δ) η λειτουργία φορέα διακυβέρνησης (διαχείρισης) του όλου εγχειρήματος. Ο φορέας διαχείρισης καλείται να διασφαλίσει τη βιωσιμότητα της διαδρομής και μετά το πέρας των χρηματοδοτήσεων της τρέχουσας Προγραμματικής Περιόδου.
4. Αιτωλοακαρνανία: Ιδανικός τόπος εφαρμογής
Ο νομός Αιτωλοακαρνανίας είναι ένας τόπος με ανεπανάληπτο φυσικό και πολιτιστικό πλούτο, που δυνητικά αποτελεί ένα συγκριτικό πλεονέκτημα του νομού έναντι άλλων στον τομέα του πολιτιστικού τουρισμού. Εν τούτοις, η Αιτωλοακαρνανία παραμένει περιοχή με περιορισμένη τουριστική ανάπτυξη και υποδέχεται ένα ελάχιστο ποσοστό της τουριστικής κίνησης της χώρας. Ως προς το παραπάνω, το 2014 για πρώτη φορά το Σωματείο «ΔΙΑΖΩΜΑ»,
πρότεινε το σχεδιασμό μιας Πολιτιστικής και Περιβαλλοντικής διαδρομής στην Αιτωλοακαρνανία, δηλαδή μιας συνδυασμένης διαδρομής αρχαίων θεάτρων και υδάτινου στοιχείου ως ένα επώνυμο τουριστικό προϊόν-εμπειρίας που να συνδυάζει τον πολιτιστικό τουρισμό με αυτόν της φύσης. Το πρόγραμμα, ωστόσο, δε χρηματοδοτήθηκε.
5. Η σημερινή κατάσταση
Πλέον οι συνθήκες δείχνουν πολύ πιο ευνοϊκές, για να επιτρέψουν την επιτυχία του εγχειρήματος. Η γεωγραφική απομόνωση της Αιτωλοακαρνανίας έχει αντιμετωπιστεί με την κατασκευή της υποθαλάσσιας ζεύξης Ακτίου-Πρέβεζας αλλά και της γέφυρας Ρίου-Αντιρρίου, ενώ την αύξηση τουριστικών ροών στο νομό διευκολύνει και η αναβάθμιση του αεροδρόμιου στο Άκτιο. Επιπλέον, οι ίδιοι οι πολίτες της Αιτωλοακαρνανίας δείχνουν να επιθυμούν να υποστηρίξουν με θέρμη την αναπτυξιακή αυτή πρόταση για το νομό τους.
Οι προβλέψεις του ΕΣΠΑ
Έχει εγκριθεί από την Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας το Στρατηγικό Σχέδιο Βιώσιμης Αστικής Ανάπτυξης του Δήμου Αγρινίου, συνολικού προϋπολογισμού 70.830.000 €, εκ των οποίων τα 20.980.000 € θα χρηματοδοτηθούν από το Ε.Π. «Δυτική Ελλάδα 2014 – 2020», ενώ τα 49.850.000 € από άλλες πηγές χρηματοδότησης. Επίσης, έχει εγκριθεί το Στρατηγικό Σχέδιο Ολοκληρωμένης Χωρικής Επένδυσης για άλλες χωρικές στρατηγικές στην περιοχή Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου – Αιτωλικού, συνολικού προϋπολογισμού 47.768.915,67 €, εκ των οποίων τα 20.530.000,00 € θα χρηματοδοτηθούν από το Ε.Π. «Δυτική Ελλάδα 2014 – 2020», ενώ τα 27.238.915,67 € από άλ-
λες πηγές χρηματοδότησης. Τα παραπάνω διαμορφώνουν ένα πολύ ευνοϊκό τοπίο για το σχεδιασμό της πολιτιστικής διαδρομής στο νομό Αιτωλοακαρνανίας.
Η ωρίμανση των έργων στα αρχαία θέατρα
Το Σωματείο «ΔΙΑΖΩΜΑ», αξιοποιώντας τους κουμπαράδες που έχει ανοίξει για την υποστήριξη των εργασιών των αρχαίων θεάτρων, έχει αναθέσει μελέτες για δύο αρχαία θέατρα της Αιτωλοακαρνανίας, αυτά της Μακύνειας και της Καλυδώνας, οι οποίες έχουν ήδη ολοκληρωθεί. Για τα αρχαία θέατρα Πλευρώνας – Οινιαδών οι μελέτες εκπονήθηκαν μέσω Προγραμματικής Σύμβασης με χρηματοδότηση που διέθεσε η Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας (Περιφερειακή Ενότητα Αιτωλοακαρνανίας). Από τις παραπάνω μελέτες, αυτές των θεάτρων της Μακύνειας, της Πλευρώνας και των Οινιαδών έχουν εγκριθεί ήδη από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (Κ.Α.Σ). Η μελέτη αποκατάστασης του αρχαίου θεάτρου της Καλυδώνας θα εγκριθεί σύντομα από το ΚΑΣ. Σε εξέλιξη βρίσκεται η
εκπόνηση της μελέτης του αρχαίου θεάτρου της Στράτου μέσω Προγραμματικής Σύμβασης με χρηματοδότηση που διέθεσε ο Δήμος Αγρινίου.
6. Η πρόταση: «Πολιτιστική Διαδρομή Φύσης και Πολιτισμού της Αιτωλοακαρνανίας»
Το Σωματείο «ΔΙΑΖΩΜΑ» και ο «Φορέας Διαχείρισης Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου» προτείνουν το σχεδιασμό ενός εμπλουτισμένου προγράμματος Πολιτιστικής και Περιβαλλοντικής Διαδρομής στην Περιφερειακή Ενότητα Αιτωλοακαρνανίας. Το πρόγραμμα «Πολιτιστική Διαδρομή Φύσης και Πολιτισμού της Αιτωλοακαρνανίας» έχει στόχο τη «συνένωση» των διάσπαρτων αρχαιολογικών χώρων και διαδρομών της Αιτωλοακαρνανίας, με επίκεντρο τα αρχαία θέατρά της, με την αξιοποίηση του φυσικού περιβάλλοντος, σε μια ενιαία διαδρομή, που θα αποτελεί ένα επώνυμο προϊόν πολιτιστικού τουρισμού.
Το εγχείρημα θα αφορά τη δημιουργία σύγχρονων υποδομών, οι οποίες θα έχουν ως στόχο τη βελτίωση της προσβασιμότητας των αρχαιολογικών και περιβαλλοντικών χώρων, την υλοποίηση, όπου απαιτείται, εργασιών προστασίας και αποκατάστασης των μνημείων, καθώς και τη σύνδεση των μνημείων με την τοπική κοινωνία και παραγωγή.
Σχετικά με τη χρηματοδότηση του όλου εγχειρήματος το «ΔΙΑΖΩΜΑ» και ο «Φορέας Διαχείρισης Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου» προτείνουν τη χρηματοδότηση από μια διευρυμένη Ολοκληρωμένη Χωρική Επένδυση (Ο.Χ.Ε.)
που σήμερα αφορά μόνο τον άξονα Μεσολογγίου- Αιτωλικού. Στην περίπτωση αυτή η διεύρυνση θα αφορά παρεμβάσεις σε όλο το χωρικό επίπεδο των Δήμων Ναυπακτίας, Μεσολογγίου, Αγρινίου, Θέρμου, Αμφιλοχίας και Ξηρομέρου. Ο επανασχεδιασμός επομένως της Ο.Χ.Ε. Μεσολογγίου-Αιτωλικού και η διασύνδεσή της με τη Β.Α.Α. Αγρινίου θα μπορέσει να αγκαλιάσει τα μνημεία φύσης και πολιτισμού σε ολόκληρη την Αιτωλοακαρνανία.
Τα έργα των περιβαλλοντικών υποδομών που έχει προτείνει ο «Φορέας Διαχείρισης Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου» στο πλαίσιο της «Διαδρομής Φύσης & Πολιτισμού του Νομού Αιτωλοακαρνανίας» είναι:
Α) Υποθαλάσσιο καταδυτικό πάρκο στην γέφυρα Ρίου-Αντιρρίου που συνδέεται με το αρχαίο θέατρο της Μακύνειας.
Β) Κέντρο ανάδειξης παραδοσιακής αλιείας στην μαρίνα του Μεσολογγίου και παρατηρητήρια πουλιών στην περιοχή της Κλείσοβας που συνδέονται με το αρχαίο θέατρο Καλυδώνας.
Γ) Κέντρο περιβαλλοντικής ερμηνείας στην περιοχή Ντολμάς Αιτωλικού και αφετηρία πλοών στα ιβάρια της λιμνοθάλασσας, καθώς και ανακατασκευή καζάρμας Κλεισούρας ως εκθετήριο του φαραγγιού που συνδέονται με το αρχαίο θέατρο Πλευρώνας.
Δ) Μουσείο για τον ποταμό Αχελώο στον λόφο Τρίκαρδος και παρατηρητήρια πουλιών σε Θολή και Παλαιοπόταμο που συνδέονται με το αρχαίο θέατρο Οινιαδών.
Ε) Υποδομές εξυπηρέτησης και παρατήρησης άγριων αλόγων Πεταλά, καθώς και μουσείο βελανιδιάς στη Σκουρτού Ξηρομέρου που συνδέονται με το αρχαίο θέατρο Στράτου.
