Του Γιώργου Κωνσταντινίδη
Οι εφημερίδες, των Τοπικών Συλλόγων αποτελούν όχι μόνο ένα βήμα επικοινωνίας των καταγόμενων από τα χωριά, αλλά δίνουν και την ευκαιρία για ανάδειξη θεμάτων ευρύτερου ενδιαφέροντος.
Στο «γράμμα μας», έκδοση του Συνδέσμου Αργυροπηγαδιτών Τριχωνίδας, ασχοληθήκαμε, κατά καιρούς, με την πορεία της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης σε ορεινά χωριά του Δήμου Θέρμου, παρουσιάζοντας κάποια ντοκουμέντα.
Στο τελευταίο φύλλο μας, 161, ασχοληθήκαμε με ένα Δελτίον Προβιβασμού που μας έστειλε ο Ηλίας Στεργίου από το Νεροχώρι.
Το επισυνάπτουμε.
Το αποδίδουμε και με ευκρινή γράμματα:
Αριθ. 1
ΤΟ ΕΝ Αμβρακιά κοινόν
ΔΗΜΟΤΙΚΟΝ ΣΧΟΛΕΙΟΝ ΑΡΡΕΝΩΝ
ΔΕΛΤΙΟΝ
ΠΡΟΒΙΒΑΣΜΟΥ
Ο Μαθητής Παντελής Στεργιόπουλος,
ετών 10, πατρός Γεωργίου, διακούσας πάντα τα εν
τη Τρίτη τάξει του σχολείου τούτου διδασκόμενα μαθήματα
και ευδοκιμίσας εν ταις δημοσίαις εξετάσεσι, προβιβάζεται εις
την Τετάρτην τάξιν με τον βαθμόν Λίαν Καλώς (3)
Διαγωγήν δ’ επεδείξατο Κοσμιοτάτην
Εν Αμβρακιά τη 30 Ιουλίου 1910
Ο ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΣ
Υπογραφή
( Αθανάσιος Πυρπύλης)
Σε ότι αφορά τον μαθητή, τα πράγματα είναι απλά. Πρόκειται για τον πατέρα του Ηλία, τον Παντελή Στεργιόπουλο, που γεννήθηκε στη Μελίγκοβα το 1900. Το 1922 ύστερα από μια μεγάλη κατολίσθηση που έγινε στη Μελίγκοβα και παρέσυρε και μεγάλο τμήμα του χωριού, έφυγε και ήρθε στο Νεροχώρι όπου παντρεύτηκε και άλλαξε το επώνυμό του σε Στεργίου.
Το 1910 η Μελίγκοβα δεν είχε ακόμα Δημοτικό Σχολείο. Τα παιδιά πηγαίνανε κάθε μέρα στην Αμβρακιά, περίπου 5 χιλιόμετρα απόσταση. Έτσι έκανε και ο μικρός Παντελής και προβιβάστηκε εκείνη τη χρονιά, το 1910, με βαθμό Λίαν Καλώς 3 – με άριστα το 5, και διαγωγή κοσμιοτάτη.
Δεν γνωρίζουμε από πότε λειτούργησαν σχολεία στα χωριά της περιοχής μας. Οι άνθρωποι και στα ορεινά χωριά, ειδικά μετά την απελευθέρωση, ένιωθαν την ανάγκη να μάθουν στα παιδιά τους κάποια γράμματα. Άρα προσπάθησαν να λειτουργήσουν κάποιας μορφής σχολεία, τα οποία στεγάζονταν σε κάποιο ναό ή σπίτι, και όχι βέβαια σε ιδανικές συνθήκες.
Κάποια στοιχεία για τα σχολικά κτίρια των χωριών της περιοχής, αυτά που έχουμε σήμερα. Το Σχολείο της Αμβρακιάς κτίστηκε το 1906. Το Σχολείο του Αργυρού Πηγαδίου το 1902. Των Αμπελίων το 1890. Και στα τρία χωριά τα σχολεία κτίστηκαν με χρήματα και προσωπική εργασία των κατοίκων, σε οικόπεδο της εκκλησίας.
Δηλαδή 60 χρόνια από την ίδρυση του Νεοελληνικού κράτους, δεν υπήρξε κρατική δαπάνη για την ανέγερση σχολείων σε αυτά τα χωριά. Δεν υπήρχαν σχολικά κτίρια. Και άρχισαν οι κάτοικοι, το ένα χωριό μετά το άλλο, να κτίζουν τα σχολεία τους.
Ο Ηλίας Στεργίου συγκέντρωσε πληροφορίες και για άλλα χωριά της περιοχής. Έτσι το σχολείο του Νεροχωρίου κτίστηκε το 1928 με δωρεά του Ιωάννη Ακρίδα. Το σχολείο της Μελίγκοβας κτίστηκε το 1956. Της Κοσκινάς κτίστηκε το 1954. Και του Δρυμώνα άρχισε να κτίζεται το 1938 και αποπερατώθηκε το 1953.
Όμως, όπως είπαμε, σχολεία λειτούργησαν πριν κτιστούν τα σχολικά κτίρια. Όπως διαβάζουμε στα «Αμβρακιώτικα Νέα», τεύχος 17, Ιανουάριος 2004, έκδοση του Συλλόγου Αμβρακιωτών Αγρινίου «Το Παγγυράκι», το σχολείο της Αμβρακιάς άρχισε να λειτουργεί ως Κοινοτικό το 1860. Το 1873 έγινε Δημόσιο. Ως πρώτος δάσκαλος, 1860-1864, αναφέρεται ο Πάπα Γιάννης Μπιρμπίλης ή Πυρπύλης, ο οποίος συγκέντρωνε τους μαθητές του στο εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας.
Οι όροι κοινοτικό και δημόσιο, μικρή διαφορά στην πράξη, είχαν. Ο νόμος του Όθωνα 6/18 Φεβρουαρίου 1834 «περί δημοτικών σχολείων» δεν προέβλεπε δωρεάν παιδεία. Είχε αναθέσει την συντήρηση των σχολείων και την πρόσληψη και μισθοδοσία των δασκάλων στους δήμους της χώρας και για αυτό η στοιχειώδης εκπαίδευση χαρακτηριζόταν και δημοτική. Οι Δήμοι βέβαια, ειδικά οι πιο φτωχοί, δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν, για αυτό και το 1844 εκδόθηκε διάταγμα σύμφωνα με το οποίο “εις την δημοτική εκπαίδευσιν συντρέχει και το κράτος κατά το μέτρον της ανάγκης των δήμων”. Στην πράξη όμως το βάρος συνέχισε να πέφτει στους ίδιους τους κατοίκους των χωριών.
Αυτό άλλαξε, θεωρητικά το 1878, όταν το κράτος ανέλαβε εξ ολοκλήρου τα έξοδα λειτουργίας των σχολείων της στοιχειώδους εκπαίδευσης, για να γίνει πραγματικότητα αρκετές δεκαετίες αργότερα.
Με το νόμο 240/1914 αφαιρέθηκε από τους Δήμους και τις Κοινότητες το δικαίωμα πρόσληψης δασκάλων και με τους νόμους 794 και 873/1917 αντιμετωπίζονταν τα θέματα: καλύτερη μόρφωση, μετεκπαίδευση και βελτίωση της οικονομικής κατάστασης των δασκάλων.
Αλλά ούτε και εκπαιδευμένο εκπαιδευτικό προσωπικό υπήρχε. Ούτε ενιαία αναλυτικά και ωρολόγια προγράμματα μπορούσαν να εφαρμοστούν. Ανάλογα με τις γνώσεις και τη διάθεση του κάθε δασκάλου, λειτουργούσε και το σχολείο.
Πριν έρθουν δάσκαλοι, σπουδαγμένοι στα Διδασκαλεία, ο δάσκαλος ήταν απόφοιτος κάποιου Σχολαρχείου της εποχής και λεγόταν Γραμματοδιδάσκαλος ή Γραμματιστής. Το Σχολαρχείο λεγόταν και Ελληνικό Σχολείο και ήταν τριτάξιο σχολείο μετά το τετρατάξιο Δημοτικό. Αν δεν είχαν κάποιον στο χωριό, φρόντιζαν να φέρουν από κάποιο άλλο. Για παράδειγμα, στο σχολείο της Αμβρακιάς, το διάστημα 1865 -70, ήταν δάσκαλος ο Ζαχαρής ή Ζαχαράκης Γεώργιος. Οι πληροφορίες λένε ότι είχε έρθει στην Αμβρακιά σώγαμπρος από τον Πρόδρομο Ευρυτανίας. Ήταν ταυτόχρονα και υφαντής. Λειτουργούσε το σχολείο στο μικρό σπιτάκι του δίπλα στη βρύση της Κερασούλας. Πολλές φορές ύφαινε και έκανε και μάθημα.
Κάποιο διάλειμμα τράβηξε πολύ. Δεν κτύπησε κουδούνι, δεν φώναξε ο δάσκαλος. Κάποιοι μαθητές που έριξαν μια ματιά είπαν πως ο δάσκαλος κοιμόταν σκυμμένος πάνω στον αργαλειό. Σε λίγο διαπιστώθηκε ότι είχε ταξιδέψει… Ο γιός του, Απόστολος, έγινε παπάς και υπηρέτησε και ως γραμματοδιδάσκαλος στο χωριό το διάστημα 1873-1886. Η οικογένεια στη συνέχεια πήρε το επώνυμο Παπαποστόλου.
Μια ανάλογη περίπτωση συναντήσαμε στο φύλλο 158 της εφημερίδας μας. Από τον Τόρνο της Ευρυτανίας, απόφοιτος του Σχολαρχείου Προυσού, που λειτουργούσε από το 1830, ήρθε σώγαμπρος στο Νεροχώρι ο Γεώργιος Τσίντζας. Δούλευε ως Δάσκαλος, ο γιός του έγινε παπάς κ,λ.
Ο τελευταίος Γραμματοδιδάσακλος στην Αμβρακιά ήταν ο Αμβρακιώτης Βασίλειος Δημόπουλος που υπηρέτησε από το 1891 ως το 1897. Τον διαδέχτηκε ο επίσης Αμβρακιώτης Δάσκαλος, σπουδαγμένος σε Διδασκαλείο, Αθανάσιος Πυρπύλης, 1898-1923. Να επισημανθεί ότι η Αμβρακιά παρουσίαζε πάντα μια ξεχωριστή πνευματική κίνηση και έδωσε πολλούς δασκάλους και ιερείς. Ο Ανδρέας Σωτηρόπουλος αναφέρει ότι ο Αμβρακιώτης Δάσκαλος Γεώργιος Ψηλός, 1924 -1936, δίδασκε στους μαθητές του και στοιχεία Γαλλικών…
Στο Αργυρό Πηγάδι για μεγάλο διάστημα, μάλλον τις δυο δεκαετίες 1880 και 1890, υπηρέτησε ως γραμματοδιδάσκαλος ο Αργυροπηγαδίτης Πριόβολος Ιωάννης.
Οι γραμματοδιδάσκαλοι χρησιμοποιούσαν σαν βασικό εργαλείο της δουλειάς τους το «Οκταήχι», και προσπαθούσαν να δίνουν και πρακτικές γνώσεις στους μαθητές τους, για αυτό και τους έβγαζαν έξω στα χωράφια.
Η νομική μορφή των σχολείων, καθοριζόταν και από τις γνώσεις του δασκάλου, αλλά και από άλλες προϋποθέσεις. Με νόμο του1895 για την πρωτοβάθμια εκπαίδευση, αυτή περιλαμβάνει: τα γραμματοδιδασκαλεία, τετρατάξια, που είναι τα κατώτερα σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης και στα οποία διδάσκουν δάσκαλοι μειωμένων προσόντων, τα κοινά δημοτικά σχολεία, τετρατάξια, με αριθμό μαθητών μέχρι τους 80 και τα πλήρη δημοτικά σχολεία, εξατάξια, με δύο και πάνω δασκάλους και με πάνω από 80 μαθητές.
Ο επόμενος τίτλος, του 1905, είναι από ένα Πλήρες Δημοτικό Σχολείο.
Με ευκρινή γράμματα:
Αρ. 1
Πλήρες Δημοτικόν Σχολείο Μπερίκου
Σχ. Έτος 1904-1905
Απολυτήριον
Ο μαθητής Ιωάννης Παπαχαραλάμπους, κάτοικος Γκερ-
τοβού, ετών 12, ορφανός πατρός, διακούσας πάντα τα εν τη Δ’ τάξει
του εν Γκερτοβώ Γραμματείου διδασκόμενα μαθήματα και υποστάς
τας κεκανονισμένας απολυτηρίους εξετάσεις εν τω σχολείω τούτω
κατά τας θερινάς ενιαυσίους εξετάσεις του ανωτέρω σχολικού έτους
εκρίθη άξιος απολύσεως με τον βαθμόν Λίαν καλώς .
Κατά δε το υπό του γραμματιστού Γκερτοβού εκδοθέν πιστοποιη-
τικόν διαγωγήν επεδείξατο κωσμιωτάτην.
Εν Μπερίκω τη 12η Οκτωβρίου 1905
Ο Διευθυντής Σχολείου Μπερίκου
(Υπογραφή)
Πρόκειται για τον απολυτήριο τίτλο της Δ τάξης του Ιωάννη Παπαχαράλαμπους. Από τον τίτλο αυτόν παίρνουμε πληροφορίες για τα σχολεία δυο χωριών. Του Γκερτοβού – Αργυρού Πηγαδίου και του Μπερίκου – Δρυμώνα.
Το Σχολείο του Γκερτοβού δεν ήταν τότε ένα πλήρες σχολείο. Ήταν ένα κατώτερο σχολείο, Γραμματοδιδασκαλείον ή Γραμματείον λεγόταν – ο χώρος όπου μάθαιναν γράμματα.
Προφανώς το πλησιέστερο πλήρες σχολείο ήταν αυτό του Μπερίκου το οποίο εξέδιδε και τους τίτλους.
Τα υπόλοιπα είναι σαφή.
Την ίδια περίοδο, 1910, σύμφωνα με τον τίτλο που παρουσιάσαμε πιο πάνω το Δημοτικό Σχολείο της Αμβρακιάς λειτουργούσε σαν ένα «Κοινόν Δημοτικόν Σχολείον».
Το ενδιαφέρον στον παραπάνω τίτλο είναι ότι το σχολείο της Αμβρακιάς εμφανίζεται ως Δημοτικό Σχολείο Αρρένων. Άραγε υπήρχε στην Αμβρακιά και αντίστοιχο σχολείο Θηλέων; Θεωρείται απίθανο. Ούτε υπάρχει σχετική μαρτυρία.
Θα πρέπει να προσπαθήσουμε να δώσουμε μια εξήγηση κάνοντας μια μικρή αναδρομή.
Ο πρώτος Κυβερνήτης, ο Ιωάννης Καποδίστριας, 1827-1831, θεωρούσε την εκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών προτεραιότητα για το νεοσύστατο κράτος και ίδρυσε μικτά σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης. Αυτή ήταν και η επιταγή των Διαφωτιστών της εποχής. Γράφει χαρακτηριστικά ο Αδαμάντιος Κοραής: « Και άνδρες και γυναίκες επίσης πρέπει να παιδεύωνται την Παιδείαν ταύτην χωρίς πρόφασιν καμμίαν» (Περί των Ελληνικών συμφερόντων, διάλογος δύο Γραικών, Ύδρα 1825).
Στα δικά μας ορεινά χωριά, προφανώς δεν οργανώθηκαν τότε τέτοια σχολεία. Ήταν πολύ απομακρυσμένα, πολύ μακριά από τις φροντίδες του νεοσύστατου κράτους.
Με την εκπαιδευτική νομοθεσία του βασιλιά Όθωνα και το Νομοθετικό Διάταγμα της 18 Φεβρουαρίου 1834 για την οργάνωση των Δημοτικών σχολείων, θεσμοθετήθηκε από την Πολιτεία η υποχρεωτική στοιχειώδης εκπαίδευση και των κοριτσιών με τη λειτουργία χωριστών Δημοτικών Σχολείων αγοριών και κοριτσιών, εκτός βεβαίως των περιπτώσεων εκείνων που δεν ήταν δυνατόν για αντικειμενικούς λόγους να λειτουργήσουν δυο παράλληλα σχολεία, όπως προφανώς συνέβαινε με τα ορεινά χωριά μας.
Στο ίδιο διάταγμα, εισήχθη η διαφοροποίηση του περιεχομένου σπουδών: Έτσι, οι μαθήτριες εκτός από την ανάγνωση, τη γραφή και την αριθμητική διδάσκονταν και τις «γυναικείες τέχνες»: τη ραπτική, το πλέξιμο και το κέντημα, δηλαδή μαθήματα που αναπαρήγαγαν τα στερεότυπα της εποχής και απέβλεπαν στην προετοιμασία των μαθητριών για το ρόλο της συζύγου και μητέρας.
Η λογική αυτή συνεχίστηκε όλο τον 19ο αιώνα. Έτσι βλέπουμε ότι το 1894 αφαιρέθηκε από το Πρόγραμμα Σπουδών των Δημοτικών Σχολείων Θηλέων η Γεωμετρία, η Φυσική Πειραματική και η Γυμναστική και αντικαταστάθηκαν από τα εργόχειρα.
Σε ό,τι αφορά την Μέση εκπαίδευση για τα κορίτσια, σε όλο τον 19ο αιώνα, χαρακτηριζόταν από την έλλειψη κρατικής πρόνοιας, με αποτέλεσμα τις ανάγκες των κοριτσιών που επιθυμούσαν να συνεχίσουν την εκπαίδευσή τους μετά το δημοτικό σχολείο, να ικανοποιεί η ιδιωτική πρωτοβουλία.
Αλλά, αν και η δημοτική εκπαίδευση καθιερώθηκε σαν υποχρεωτική από το 1834, ως το τέλος του 19ου αιώνα, αλλά και τις πρώτες δεκαετίες του 20ου, η φοίτηση των μαθητριών στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση παρέμεινε σε πολύ χαμηλά επίπεδα, Σύμφωνα με την απογραφή του 1879, ο αναλφαβητισμός των γυναικών ανερχόταν στο 93% και υπήρχαν αρκετοί δήμοι της χώρας στους οποίους καμία γυναίκα δεν ήξερε γράμματα.
Ανασταλτικοί παράγοντες για τη φοίτηση των κοριτσιών στη δημοτική εκπαίδευση ήταν πρώτον οι αντιλήψεις και οι προκαταλήψεις του λαού τόσο για τους διαφορετικούς ρόλους ανδρών και γυναικών όσο και για την αναγκαιότητα της γυναικείας εκπαίδευσης και δεύτερον το θέμα της συνεκπαίδευσης. Αν και ο νόμος δεν απαγόρευε την συνεκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών, εντούτοις δεν ενθαρρύνθηκε, γεγονός που αποτελούσε ένα επιπλέον εμπόδιο για την φοίτηση κοριτσιών στο δημοτικό σε περιοχές όπου δεν υπήρχαν σχολεία θηλέων.
Αλλά είχαμε και περιόδους πλήρους απαγόρευσης, όπως το 1852 όπου απαγορεύτηκε ακόμα και η συστέγαση σχολείων θηλέων και αρρένων, ενώ δεν μπορούσε να αντιμετωπιστεί η έλλειψη σχολείων θηλέων στις αγροτικές περιοχές, καθώς οι μικρές κοινότητες δεν μπορούσαν να συντηρήσουν δεύτερο σχολείο. Άρα εκεί αναγκαστικά θα είχαμε συνεκπαίδευση.
Ο νόμος του 1892 έδωσε μερική λύση στο πρόβλημα καθώς προέβλεπε ότι όταν ο συνολικός αριθμός των μαθητών ήταν μικρότερος από 75 τότε ένας δημοδιδάσκαλος αναλάμβανε να διδάσκει από κοινού αγόρια και κορίτσια. Πρακτικά αυτό έγινε με τη μετατροπή των μικρών σχολείων αρρένων σε μικτά, δημιουργώντας έτσι ένα νέο τύπο σχολείου ο οποίος λειτουργούσε παράλληλα με τα σχολεία αρρένων και θηλέων.
Στα δικά μας μικρά ορεινά χωριά, ο αριθμός μαθητών δύσκολα να ξεπερνούσε τους 75, οπότε είτε σύμφωνα με το νόμο, είτε κατά παρέκκλιση, ένας τύπος σχολείου λειτουργούσε στην πράξη, του μικτού. Το κλίμα όμως της εποχής κρατούσε την μεγάλη πλειοψηφία των κοριτσιών μακριά από το σχολείο, άρα ουσιαστικά λειτουργούσαν σαν σχολεία αρρένων.
Για να επανέλθουμε στον τίτλο που παρουσιάζουμε. Τα έντυπα που χρησιμοποιούσε το σχολείο, σαν σχολείο αρρένων, προφανώς έπαιζαν το ρόλο τους. Το σήμα που δινόταν στα κορίτσια ήταν ότι το σχολείο αυτό δεν ήτανε δικό τους, δεν ήτανε για αυτά.
Με το τέλος του 19ου αιώνα όμως το κίνημα για ισότητα στην εκπαίδευση ανδρών και γυναικών έγινε πολύ ισχυρό. Η οριστική λύση στο θέμα της συνεκπαίδευσης δόθηκε με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου του 1929. Με αυτή καθιερώθηκε η εξάχρονη υποχρεωτική φοίτηση σε μικτά Δημοτικά σχολεία και η ισότιμη και ομοιόμορφη δευτεροβάθμια εκπαίδευση για τους μαθητές και τις μαθήτριες, με τη λειτουργία Γυμνασίων αρρένων και θηλέων στις πόλεις και μικτών στις περιοχές που αδυνατούσαν να ιδρύσουν και να συντηρήσουν δεύτερο σχολείο. Στο πρόγραμμα των μαθημάτων η μόνη διαφοροποίηση είχε σχέση με τη διδασκαλία των Οικοκυρικών για τις μαθήτριες και το χωρισμό των δύο φύλων στο μάθημα της Φυσικής Αγωγής, στην περίπτωση που το σχολείο ήταν μικτό.
Ακόμα όμως και γυναίκες που γεννήθηκαν τις δεκαετίες του 1930 και 40 δεν πήγαν καθόλου σχολείο. Ειδικά την ταραγμένη δεκαετία του 40 με την κατοχή και τον εμφύλιο, η λειτουργία κανονικών σχολείων ήταν έτσι και αλλιώς πολύ δύσκολη. Μας λέει, χαρακτηριστικά, ο Ηλίας Στεργίου, δείχνοντας και την αγωνία των ανθρώπων της περιοχής να μάθουν τα παιδιά τους γράμματα : «Το 1946, το σχολείο στο Νεροχώρι λειτούργησε ως Θερινό. Στα γύρω χωριά δεν υπήρχε δάσκαλος. Ήρθε δάσκαλος στο Νεροχώρι ο Παναγιώτης Τριμπαμπούκης, ο οποίος ήταν διορισμένος στην Βράχα Σπερχιάδος. Εκεί πήγε ο πατέρας μου, Παντελής Στεργίου, με τα πόδια, και τον έφερε στο Νεροχώρι όπου δίδαξε για τρεις μήνες και φοίτησαν και μαθητές από Αργυρό Πηγάδι, Αμβρακιά, Μελίγκοβα και Σιαδημέικα».
Γενικευμένη φοίτηση των κοριτσιών στο Δημοτικό Σχολείο, ειδικά στα ορεινά χωριά μας, είχαμε μόνο μετά το 1950.
