Για το ιστορικό μυθιστόρημα της Βησσαρίας Ζορμπά
Ραμμοπούλου: «Το ρόδο και η άκανθα», εκδόσεις ΩΚΕΑΝΙΔΑ
Γράφει η Αναστασία Β. Μήτσου
Συνηθίζω να κρατώ σε αναμονή δεύτερης ανάγνωσης, ένα ενδιαφέρον βιβλίο. Με τη δεύτερη ανάγνωση, ανακαλύπτεις τη γοητεία της γραφής, γεύεσαι τους χυμούς των ώριμων φρούτων της, αλλά, προπάντων, παίρνεις τα μηνύματα των υποδηλούμενων από λέξεις, συνειρμικές και υπαινικτικές προσεγγίσεις, δρώμενα και συμπεριφορές. Τα μηνύματα ενός βιβλίου, αν βέβαια έχει να πει κάτι, σού αποκαλύπτονται με τη δεύτερη «αφοσιωμένη» ανάγνωση. Τη χρονιά που πέρασε, λοιπόν, είχα σε προτεραιότητα το παραπάνω βιβλίο και….., ευνοούσης της πανδημίας, το ξαναδιάβασα με αφοσίωση και λαχτάρα, όπως όλα τα βιβλία της πολυγραφότατης ( παιδικά, εφηβικά, θεατρικά, ιστορικά μυθιστορήματα) και πολυβραβευμένης Βησσαρίας. Δε θέλω να βάζω στη ζυγαριά κανέναν, κάνοντας συγκρίσεις, ευθαρσώς όμως ομολογώ ότι θεωρώ τη Βησσαρία Ζορμπά – Ραμμοπούλου κορυφαία συγγραφέα, κόσμημα και τιμή του πολιτισμού της πόλης μας και της πατρίδας μας. Η συγγραφική της «παραγωγή» κατέδειξε ότι είναι προικισμένη με δύναμη και εκφραστικότητα γλώσσας, με φαντασία σύνθεσης, με γνώσεις (ιστορικές, αν πρόκειται για ιστορικό μυθιστόρημα, ψυχολογίας παιδιών και εφήβων, αν πρόκειται για παιδικά ή εφηβικά), πάνω απ’ όλα όμως, με υπομονή, επιμονή και σκληρή δουλειά. Έχει συνείδηση, όπως όλοι οι καλοί λογοτέχνες, του ότι δεν αρκεί το ταλέντο όταν καταπιάνεσαι υπεύθυνα και σοβαρά με τη συγγραφή.
Συστήνω στους αναγνώστες το μυθιστόρημα «Το ρόδο και η άκανθα» με το οπισθόφυλλο του ίδιου του βιβλίου: «….. Τον 9ο αιώνα….,στην Κωνσταντινούπολη, ο νεαρός αυτοκράτορας….επιδιώκει την προσέγγιση της Βουλγαρίας με εμπορικές αποστολές και με σύναψη γάμων μεταξύ Βούλγαρων ευγενών και Βυζαντινών νυφών……. Σε μια τέτοια γαμήλια συμφωνία αποστέλλεται ως νύφη η Παυλή με συνοδούς…… που βιάζονται να την ξεφορτωθούν, και τον κρυφά ερωτευμένο μαζί της Σισίνη…… Τη μέρα του γάμου, ένας φόνος πυροδοτεί ένα νοσηρό κλίμα…. υποπτεύονται τον Σισίνη…. Ένας δεύτερος, απροσδόκητος φόνος θα ανατρέψει τα δεδομένα….». Ομολογώ ότι, καίτι φιλόλογος, η Βυζαντινή Ιστορία δεν ήταν από τα αγαπημένα μου κεφάλαια. Τα μυθιστορήματα όμως της Βησσαρίας που έχουν φόντο αυτή την εποχή, μού άνοιξαν παράθυρα σε άγνωστες πτυχές εκείνης της ζωής, αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρουσες. Είναι γιατί η Βησσαρία περιορίζει διακριτικά αλλά αρκούντως κατατοπιστικά, τα πολεμικά ή στρατιωτικά γεγονότα, και με την εικονοπλαστική της δύναμη ανασυνθέτει τα σκηνικά μακρινών χώρων και χρόνων, για θέαση της ζωής, του αγώνα για βιοπορισμό και επιβίωση εκείνων των ανθρώπων με όσα αυτή συνεπάγεται (εργασία, συνθήκες δουλειάς, σχέσεις, ένδυση, διατροφή, κατοικία, αγορά, ήθη και έθιμα, γιορτές και λατρείες), προπάντων όμως για θέαση των κοινωνικών τους συναναστροφών, μιας και μέσα από αυτές αναδεικνύεται το μωσαϊκό εθνοτήτων, αλλοφύλων, αιχμαλώτων ή επήλυδων της Πλίσκας της Βουλγαρίας ή της Βασιλεύουσας, οι έχθρες και τα μίση μεταξύ τους, κυρίως ανάμεσα σε ντόπιους και «ξένους», των σχέσεών τους με την εξουσία, αλλά και τα αιώνια προβλήματα μετακίνησης, ξεριζωμού, αιχμαλωσίας και υποτέλειας, και….βέβαια….. μισαλλοδοξίας, στιγματισμού και ρατσισμού που κατατρύχουν τους αδικημένους της ζωής.
Μέσα σ’ ένα τέτοιο ταραγμένο κι επικίνδυνο, ιδίως για παιδιά και νέους, περιβάλλον, δυο νέοι, ο Σισίνης (το μελαχρινό παιδί από την Ιουδαία που κατέληξε ταπεινός βοηθός στο καταγώγιο του Καλλιτράγου) και η Παυλή (θυγατέρα ενός ταπεινού αρκτοτρόφου), γνωρίζονται. Σε διαδρομές τέτοιων καταγώγιων ανθίζει ο έρωτάς τους και δοκιμάζεται ανελέητα από τις επιδιώξεις, τα σχέδια και τις δολοπλοκίες πολλών που παλεύουν με κάθε τρόπο να έχουν την εύνοια της εξουσίας, αλλά και της ίδιας της εξουσίας που θεωρεί φυσική τη θυσία ανύποπτων κι αγνών ανθρώπων για τη σωτηρία της.
Η υπεροχή λοιπόν αυτού του μυθιστορήματος, για μένα, έγκειται σε τούτη ακριβώς τη σύνθεση: με κεντρικό γεγονός τον έρωτα δύο νέων σε μια μακρινή από τις μέρες μας εποχή και περιοχή, η Βησσαρία Ζορμπά – Ραμμοπούλου ύφανε κλωστή – κλωστή, στημόνι – στημόνι το αιματοβαμμένο από δολοφονίες, εξολοθρεύσεις, βασανισμούς και σκοτωμούς αθώων και κατατρεγμένων χαλί της ιστορίας, από ίντριγκες, συνωμοσίες και δολοπλοκίες στην αυλή και στα άβατα της εξουσίας, με κεντρικό, εξέχον μοτίβο, αυτό του ακατανίκητου έρωτα που με την αγνότητά του εκτοπίζει και ξεδιαλύνει τα πάντα. Τα λόγια της Παυλής προς τον Σισίνη, όταν μετά το γάμο τους, φτάνουν στη νέα τους κατοικία, πετυχαίνουν την «κάθαρση» του αναγνώστη από αγωνίες, εντάσεις, φόβους και λαχτάρες που τον παγίδευσαν, αλλά και την έκβαση εκείνη που δικαιώνει την προσπάθεια της συγγραφέως να έχει πάνω στο χαλί της ιστορίας της το κάθε μοτίβο τη θέση που του ταιριάζει: « Έχω ψηλαφίσει με τα ίδια μου τα χέρια το κενό της απατηλής λάμψης….. Έχω περιβληθεί ψευδή πορφύρα παίζοντας…. με τα άλλα παιδιά των απόκληρων… Και μόλις σώθηκα απ’ τα χρυσά δεσμά ενός ανίερου γάμου… Όσο ταπεινό κι αν είναι, είναι αυτό που πάντα ήθελα: ένας ταπεινός οικίσκος όπου θα ζω από τα έργα των χεριών μου. Εδώ θα ζήσουμε…. Παντού το φως του ίδιου θεού επισκοπεί».
Θησαυρός, αλήθεια, τα εκφραστικά μέσα με τα οποία συντελείται η πλοκή, η σύνθεση και η έξοδος. Λόγος, αλλού καθαρά ποιητικός, αλλού υπαινικτικός με συνειρμικά σημαινόμενα, αλλού κυριολεκτικός με όση ρεαλιστικότητα απαιτούν τα δρώμενα αλλά πάντα περιεκτικός, κρατάει τη λογοτεχνικότητα της σύνθεσης σε υψηλό επίπεδο. Μοναδικής ποιητικότητας οι περισσότερες εικόνες. Πρέπει να το διαβάσει κάποιος για να απολαύσει αυτή την ποιητικότητα….. Ενδεικτικά μεταφέρω αυτή εδώ (σελ. 74), με τον κίνδυνο να αποσιωπήσω άλλες, ανυπέρβλητου κάλλους: «….η απόκοσμη κοριτσίστικη μορφή του υπερώου ασκούσε στην κίνηση του Σισίνη εκείνη την αρχέγονη, ακαταμάχητη εξουσία που ασκεί η Σελήνη στα νερά της παλίρροιας». Μοναδικής εκφραστικής δύναμης και οι εκφράσεις-κρίσεις με τις οποίες η Βησσαρία προσεγγίζει την, δυστυχώς, σκληρά ανά τους αιώνες επαναλαμβανόμενη ιστορική αλήθεια, όπως στη σελίδα 61: « Κάποιοι από αυτήν την προνομιούχο απέναντι πλευρά, τούς ένοιωθαν (τους επήλυδες εννοεί) ως μόνιμη απειλή……, τους απεχθάνονταν σαν βόρβορο, σαν χείμαρρο λάσπης που απειλούσε να βρομίσει τη συνεχή ροή του αρχαίου αίματος…..».
Με αυτό το ταλέντο πέτυχε η Βησσαρία να μας απαλλάξει από εκείνον τον φλύαρο μυθιστορηματικό λόγο στον οποίο διολισθαίνουν αρκετοί-ακόμη και αξιόλογοι- μυθιστοριογράφοι. Η συγγραφέας, με το 366 σελίδων μυθιστόρημά της, σμιλεύει χαρακτήρες εστιάζοντας τη σμίλη του ταλέντου της στα μάτια, στο βλέμμα, στο κοίταγμα, στις νότες της φωνής, συνήθως ψιθυριστές, στις εκφράσεις του προσώπου που απαυγάζουν της ψυχής και της καρδιάς τα χρώματα. Όλοι οι διάλογοι ηχούν ψιθυριστά στ’ αυτιά της ψυχής σου, καθώς έτσι επιβάλουν οι συνθήκες των συμβάντων και ο μονίμως παρών στις καρδίες και στις γύρω σκιές φόβος. Οι χώροι και τα τοπία αναπαρίστανται ολοζώντανα με τα γήινα, αδρά χρώματα εκείνης της περιοχής όπου έζησαν και πορεύτηκαν. Με τον αιχμηρό και υπαινικτικό λόγο της, χωρίς διδακτισμούς και ηθικολογίες, ανατέμνει εποχές και κοινωνίες (του αιώνα που προαναφέραμε) και καταδεικνύει ότι, ανά τους αιώνες, οι ίδιες αιτίες καταδικάζουν πολλούς λαούς κι ανθρώπους στη δυστυχία και στην εξαθλίωση: η δίψα για εξουσία, οι πόλεμοι που αυτή προκαλεί και ο ξεριζωμός που αυτοί επιφέρουν, η απληστία των ισχυρών. Με τις ιστορικές της γνώσεις μάς κάνει νοερούς περιηγητές στην καθημερινή ζωή φυλών γνωστών ή άγνωστων πάνω στις οποίες ρίζωσαν και εξελίχθηκαν σημερινοί λαοί και κράτη με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του το καθένα. Το ροδέλαιο και οι απέραντοι ροδώνες γύρω από την Πλίσκα εκείνης της Βουλγαρίας, παραδείγματος χάριν, ξάφνιασαν ευχάριστα την περιέργειά μου, όταν διαπίστωσα ότι η παράδοσή τους ανάγεται σ’ εκείνη τη μακρινή εποχή. Είναι δε εκπληκτικά ευφάνταστη η έμπνευση της Βησσαρίας να συνδέσει το μύθο και τον τίτλο του μυθιστορήματος με το πανάρχαιο αυτό τοπολογικό στοιχείο. Αυτή είναι και η γοητεία του ιστορικού μυθιστορήματος, αρκεί ο λογοτέχνης να υφαίνει το μύθο με την ιστορία όπως η Βησσαρία Ζορμπά – Ραμμοπούλου. Όλα τα μυθιστορήματά της με φόντο το Βυζάντιο, είναι ξεχωριστά για όλους τους παραπάνω λόγους…. Όταν διαβάσεις ένα της, θα θέλεις να τα διαβάσεις όλα.
(Ας μου συγχωρεθεί η παράλειψή μου να αναφερθώ στο ότι μετά το «Το ρόδο και η άκανθα» κυκλοφόρησε και άλλο βιβλίο της Βησσαρίας (εφηβικό με φόντο πάλι το Βυζάντιο). Με προσπέρασαν τα γεγονότα….αλλά, όταν κάτι μου αρέσει, αφήνομαι στους δικούς μου ρυθμούς)
Αγρίνιο – Γενάρης του 2021
